YaYoi Kusama in My World in Singermuseum Laren

Ik doe mijn best om de aangrijpende video over de kunstenares, in het Museum van de Geest in Haarlem, te vergeten. De schoonheid van deze pompoen mag niet verstoord worden door het vertwijfelde levensverhaal dat daar getoond werd.

In het normale leven vind ik pompoenen helemaal niet mooi. Ik moet niet denken aan het eten van pompoensoep of andere met pompoen klaargemaakte gerechten. Dat is natuurlijk ook iets van de laatste 10 jaar, dat wij pompoenen zijn gaan eten en ze niet alleen maar als sierkalebassen ter decoratie in de tuin legden. Er is ook een grote tegenstelling tussen die pompoenen in de tuin, die altijd strak stonden van een spanning in hun binnenste en deze hier in de museumzaal, die vooral doet denken aan een wijd uitgebolde japon van Madame de Pompadour.

Het schilderij van François Boucher dringt zich op omdat ik op zoek ben naar wat er nu zo precies en uitgesproken vrouwelijk is aan deze pompoen van Yayoi Kusama. Is het erotiek? Deze pompeuze, weelderige verhulling,  geaccentueerd door het ingesnoerde lijfje erboven?  Ontegenzeggelijk is het de opwekking van een verlangen dat zich nog niet precies laat kennen, maar twee geliefden in haar greep houdt: het geliefde voorwerp en de verliefde toeschouwer. Volgens Anne Carson bedient Eros zich al sinds de Griekse oudheid van overmeestering (1) en daarin vindt het kunstwerk vaak een parallel. Veel kunstwerken worden bemind maar hun lot is de eeuwige scheiding tussen henzelf en hun minnaar.

Yayoi Kusuma is in de wereld beroemd geworden door haar ‘polka dots’, felgekleurde stippen die ze op allerlei oppervlakten aanbrengt. Op Wikipedia vind je een beknopte beschrijving van haar geschiedenis:
Tussen 1965 en 1970 was ze ook in Nederland actief door een samenwerking met galerie Orez, en de aansluiting van haar kunst bij de Zero-beweging in de Europese kunst. […] In november 1967 organiseerde Kusama een Naked Body Festival in galerie Orez, dat later werd voortgezet in het Stedelijk Museum Schiedam en daar uitliep op een rel. Nul-kunstenaar Jan Schoonhoven ging uit de kleren om zich, geheel naakt door Kusama te laten beschilderen met kleurige polkadots.(2)

In 1993 zagen wij haar werk in het Japanse paviljoen op de Bíënnale van Venetië, waar het werk bestond uit een soort spiegelruimte, waarin wij onszelf fotografeerden midden tussen de ontelbare, streng georganiseerde ‘dots’ overal om ons heen. Daar leerde ik het onderscheid tussen de ‘platte’ oppervlakken waarop de stippen zich voordoen als louter regelmatige decoratie en de ‘pumpkins’ die ik later leerde kennen als werkelijk driedimensionale voorwerpen. De sculpturale werken steken met hun sterke sensualiteit af tegen de strenge ritmes van de oppervlakteschilderijen.

Als wij praten over een pompoen zeggen wij ‘hij’. ‘Hij is groot en rond symmetrisch.’ Maar een echte pompoen komt voort uit de vrouwelijke bloem, wanneer die bevrucht wordt door het stuifmeel van de mannelijke bloem. De pompoen zelf is dus de vrucht van een vrouwelijke bloem.

Je weet nooit wat er allemaal omgaat in het hoofd en het hart van een kunstenaar wanneer die een  kunstwerk maakt. Maar het is vast en zeker meer dan wat ik hier, in deze overvolle museumzaal, kan bedenken. De foto in de catalogus laat zien hoe deze pompoen stond opgesteld tussen een aantal andere pompoenen, ergens anders in de wereld, in een andere museumzaal. Hier staat hij alleen tussen een groep kunstwerken die gegroepeerd zijn als categorie ‘natuur’. In die andere zaal zou de categorie natuur zeker van toepassing zijn geweest, maar in deze tentoonstelling zou ik hem hebben opgesteld in de categorie ‘vrouw’. Die categorie is hier niet en ik begrijp dat hij/zij als sculptuur in de categorie ‘mens’ een buitenbeentje zou zijn geweest.

Deze roestvrijstalen pompoen heeft ook meer van een japon dan van een pompoen. Hij is veel te regelmatig van opbouw, formaat en onderlinge verhoudingen dan de pompoenen die buiten liggen. De gaten in de sculptuur verhouden zich tot de huid van metaal als de bloemen op de weelderige stof op het schilderij. Maar deze gaten zijn onnatuurlijk. Het is nauwelijks voorstelbaar hoe ze zo precies rond geboord zijn in deze roestvrijstalen, gewelfde wanden. Ze zijn niet recht tegenover elkaar gemaakt. Door de een zie je de tegenoverliggende schil door de ander de vloer of een stukje van de zaal. En de vraag is waarom ze zijn aangebracht. Als ze zouden zijn geboord in een echte pompoen dan zouden ze het vruchtvlees aan de overzijde naar buiten hebben geduwd maar alleen het boorgat en niet de totale binnenruimte hebben onthuld.
Madame de Pompadour zou in deze jurk ondeugend de balzaal in Versailles hebben opgewonden, terwijl ze met achteloze  gebaren van haar rechterhand, onder het voortschrijden, speelde met de inkijkjes op verrassende momenten op onverwachte plekken. Het schandaal van de eeuw.

Het gaat hier om associaties. Sculptuur is bij uitstek een vorm van beeldende kunst die iets oproept wat niet zichtbaar is en vaak ook niet zegbaar. Je ziet een pompoen met gaten, maar het gaat niet om een pompoen met gaten. Het gaat om iets dat deze ‘pompoen met gaten’ oproept. De kunstenares noemt het nadrukkelijk: ‘Pompoen’. Maar als het iets is, is het dat juist niet. Het is geen pompoen. Maar wat dan wel? Als je niets wilt missen is het beste recept: heel goed kijken en letterlijk opnoemen wat je ziet.

Zo zie je hier een uiterst dunne huid, een mantel eigenlijk, zo dun als het vel van een pompoen, die niet zou kunnen staan op zichzelf zonder het vruchtvlees aan de binnenkant.
Het wonderlijke is dat deze wijde mantel zichzelf draagt en rechtop kan blijven staan.
Dat rechtop staan wordt mogelijk door een soort ribben, die bestaan uit vouwen en rillen, die de sculptuur, zoals bij origami of andere papiervouwsels, een skelet bereiden.
Tussen het skelet, in de welvingen, zijn gaten aangebracht, zo zuiver rond, dat het alleen gebeurd kan zijn ná het vormen van de pompoen. Was het daarvoor gebeurd, dan zouden de gaten ovaal getrokken zijn, of anders afwijkend van de zuivere cirkel.
De harige huid van een pompoen is ingeruild voor een super gepolijst oppervlak, dat doet denken aan de fabrieksmatige behandeling van oppervlakken in de auto-industrie. Voorafgaand aan de laatste stap: de verfspuit.
Al deze handelingen doen vermoeden dat de buitenste toplaag en de coating aan de binnenzijde pas in laatste instantie zijn aangebracht. Daardoor is het hele proces van het maken onzichtbaar gemaakt en telt alleen het zichtbare resultaat. We mogen het woord schoonheid dus gebruiken In de zin van: “mooi”. Opzettelijke schoonheid, net als de japon van Boucher.

            Een pompoen die geen pompoen is. Een niet-pompoen die verwijst naar een holle pompoen. Naar een lege pompoen. Een pompoen-achtige vorm zonder inhoud. Een glanzende schil met gaten. Onder de glanzende schil ligt een rode binnenkant. In Japan is rood de gelukskleur. Geluk onder een stralende oppervlakte. Het uiterlijk verraadt het innerlijk. Wie van binnen gelukkig is, straalt van buiten.

Een sculptuur in hoogglans (wat geen enkele pompoen heeft). Onnatuurlijk. Door mensenhand gemaakt. Onmenselijk perfect. Te symmetrisch. Met ronde gaten. Een monochroom oppervlak. Het steeltje zonder hoofd draait de kleuren binnenste buiten.

Het is doelmatig zonder doel. Het behaagt belangeloos. Het beeld slaat gaten in mijn spiegeling.

Foto’s van boven naar beneden:

1 Pumpkin 2015 Yayoi Kusama RVS en urethaanverf, 118 x 116 x118cm, foto Mandarte 2024

2 Portrait de Madame de Pompadour, 1756, François Boucher  (1703–1770) ; olieverf op doek 212 x 164 cm, Foto : München, Alte Pinakothek.

3 Infinity Mirrored Room — Brilliance of the Souls ( 2014 ) https://www.thejakartapost.com/life/2018/09/06/yayoi-kusama-her-world-of-polka-dots.html

4 Hokkaido pompoenen Hokkaido-pompoenen, [Foto: PIXbank CZ/Shutterstock.com

5 Pumpkin 2015 Yayoi Kusama Detail, foto Mandarte 2024