Een actueel kapiteel in Vezelay 2

1. Op zoek naar de betekenis.
Welkom bij Mandarte. Vorige week zagen we een onbegrijpelijke sculptuur aan het kapiteel in de basiliek. Is het bijbels of is het nog van vóór Christus? Wie zou de opdracht hebben gegeven en waarom? We gaan te rade bij schriftelijke bronnen.

2. Gids voor toeristen
Er is een gidsje over de basiliek, zelfs vertaald in het Nederlands. Een klein boekje met handige plaatjes en veel jaartallen, veel geschiedenis overduidelijk geschreven voor een gelovige doelgroep. Gelukkig is het niet al te prekerig. Het geeft de onderwerpen van wel negentig gebeeldhouwde kapitelen in de basiliek die nog eens in verschillende rubrieken gesorteerd worden. Zo is er een afdeling taferelen uit het dagelijks leven van acht kapitelen, maar als je die stuk voor stuk naleest is er geen een duidelijk. Zes van de acht beschrijvingen eindigen in een vraagteken. Jammer eigenlijk, want ik had graag iets geleerd over het dagelijks leven van toen. Maar een beschrijving als ‘twee leeuwen en een vogel’ helpt niet echt. Waren er hier in de twaalfde eeuw loslopende leeuwen?

3. Noordelijke Zijbeuk, Mozes
Loop eens door de noordelijke zijbeuk, dan voor het altaar langs naar de overzijde, terug door de zuidbeuk. Langzaam begin je te wennen aan al die rare poppetjes en dieren in compleet verkeerde verhoudingen met veel te grote hoofden, te dunne beentjes en merkwaardige, uitdrukkingsloze dode ogen. Al die mensjes doen van alles, maar je kunt niet zien wat ze doen en wat ze daar zelf van vinden. Het is als de poppenkast van vroeger, Katrien riep wel dat ze boos was op Jan Klaassen, maar je kon het nergens aan zien.

4. Ganymedes kapiteel
Het gidsje maakt duidelijk dat het de kapitelen en de gebeeldhouwde timpanen zijn, die deze basiliek belangrijk maken. Voordat je terug stapt naar de voorhal zie je op de laatste pijler kapiteel nummer 47. ‘De ontvoering van de herder Ganymedes door Jupiter’ heet het. Het kapiteel mist een deel, het lijkt kapotgeslagen. Volgens het gidsje is de vogel Jupiter in de gedaante van een arend. Jupiter is latijn voor de Griekse oppergod Zeus. Er staat een vermelding bij naar het boek Aeneas van de Romeinse schrijver Vergilius. ‘De ouders zijn bedroefd’ staat er, maar er is slechts éen figuur die misschien de vader zou kunnen zijn. ‘De hond blaft’ staat er ook, maar je ziet een door angst verkrampte, opengesperde bek. ‘De duivel trekt met beide handen zijn bek open om des te beter zijn boosaardig plezier te laten zien’. Dan moet dat het hoofd zijn, rechts van de vogel, met de achterovergekamde haren tussen de katachtige oren.
Dit is toch wel heel erg raar. Een duivel in een verhaal van Vergilius? Was het Romeinse Rijk toen al christelijk? En wisten deze beeldhouwers uit de Middeleeuwen dat al? Er hangt ook een figuur met zijn hoofd omlaag in de bek van de vogel. Is dat soms Ganymedes? En wie was dat? Wat doet die man met zijn handen op zijn oren naast die vogel en hoe kan je zien dat die figuur in de bek Ganymedes is?
En als die vogel werkelijk Zeus is, waarom heeft hij dan een dier, een varken, of een hond, in zijn klauwen en neemt hij die ook mee? Volgens het gidsje is het beeld gemaakt naar een tekst van de Romeinse schrijver Vergilius. Een onwaarschijnlijk beeld in een twaalfde-eeuwse kerk.
De andere drie kapitelen op deze kolom zijn al even vaag en helpen zo te zien niet om de vragen te beantwoorden. Waarom zit het kapiteel hier bij de uitgang en wat betekent het?

5. Ganymedes oorspronkelijk
Volgens het gidsje gaat het verhaal over Ganymedes. En over de oppergod van de Grieken, Zeus. De Grieken hadden heel veel goden en die waren geschapen naar het evenbeeld van de mensen. Ze hadden allemaal hun eigenaardigheden en deze eigenschappen werden ten opzichte van de mensen vaak uitvergroot.

6. Zeus en Hera
Zeus is een apart geval. Hij is de oppergod en getrouwd met zijn zus Hera, ook een godin, maar hij heeft veel affaires met andere godinnen en zelfs met gewone, sterfelijke vrouwen. Daarover ruziet hij met zijn echtgenote omdat zij jaloers is, want Zeus kiest altijd de mooiste vrouwen uit. Schoonheid is in die dagen het hoogste goed dat een vrouw bezit. En die vrouwen gehoorzamen hem natuurlijk altijd, omdat hij de oppergod is. En als ze niet willen, sommige vrouwen zijn nu eenmaal eigengereid, verzint hij wel een list.
Nu komt Ganymedes.
We weten niet of hij het doet om zijn vrouw een beetje te ontzien, maar op een dag besluit Zeus dat hij zijn gerief wil halen bij een jonge man. Er zijn in de antieke Griekse samenleving meer verhoudingen bekend van mannen met mannen, verhoudingen die in de literatuur ‘vriendschap’ heten, maar als je doorleest een andere betekenis blijken te hebben. Mannen vrijen met mannen en oudere mannen doen het met jonge jongens. De christenen kennen een variant uit het Sodom van de bijbel en noemen het daarom ‘sodomie’.

7. Eustache le Sueur
Nu dan het verhaal, Homerus, de Griekse dichter, vertelt:
De koning van Troje heeft een heel erg mooie zoon, Ganymedes. Om hem niet bloot te stellen aan alle schaamteloze blikken van de gewone mannen en vrouwen, laat de koning zijn zoon vee weiden in de heuvels. Ganymedes is de mooiste man van de hele aarde. Hoe Zeus hem ontdekt heeft, vertelt de geschiedenis niet, maar volgens Vergilius, de Romeinse schrijver die het verhaal navertelt, verandert Zeus zich in een adelaar en vliegt naar het weidegebied. Daar grijpt hij Ganymedes in zijn bek en vliegt met hem naar de berg waarop de Griekse goden wonen: de Olympus. Op de Olympus maakt hij van Ganymedes de opper-wijnschenker van de goden, zeg maar de vaste ‘barman’. Zo is Ganymedes altijd bij Zeus in de buurt, ook wanneer Zeus’ eigen vrouw erbij is. Volgens Ovidius, een andere Romeinse schrijver die de Middeleeuwers bestudeerden en die het verhaal van Vergilius verder uitspint, geeft Zeus als vergoeding aan de koning van Troje, Ganymedes vader, een span van de mooiste paarden. Ganymedes krijgt onsterfelijkheid.

8. Kapiteel en Cornelis Bos
Door dit verhaal wordt het reliëf duidelijker. Dus die vogel is Zeus en die jongen in zijn bek is Ganymedes. Maar wie is dan die man met zijn handen op zijn oren? Dat kon wel eens zijn vader, de koning van Troje zijn. En wat is die enge kop aan de andere kant? De duivel, zegt het gidsje. En dat dier in de klauwen van de vogel? De hond die helpt bij het weiden van het vee.
Er blijven dus nog wel wat vragen over. Wat vindt Ganymedes er zelf van? Is hij er wel zo blij mee, met die opgedrongen functie bij die onhebbelijke goden? Is hij zelf ook homoseksueel of is hij alleen maar ‘mooi’? Vonden de Grieken dat Zeus zich mocht vergrijpen aan een mensenkind, in ruil voor een span paarden? En waarom zit dit verhaal hier, gebeeldhouwd op een kapiteel in een Christelijke kerk? Kende iedereen in de middeleeuwen het verhaal dan? Waarom hangt er nu precies een Grieks verhaal in deze kerk, een verhaal dat al van 600 jaar vóór Christus dateert? En waarom, door wie en wanneer, is het reliëf kapotgeslagen? Typisch vragen uit onze eigen 21e eeuw.
NB: De Ganymedes op de vaas is een van de oudste afbeeldingen die we hebben. Voor uitleg over de hoepel en de haan die Ganymedes vasthoudt is een lijst met literatuur beschikbaar op de site van het Louvre.

9. Dr. Renée Helen van Meurs vertelt
Doctor van Meurs beantwoordt enkele vragen. Het verhaal van Homerus is toch Grieks?
Inderdaad, maar het voorbeeld voor het kapiteel is Romeins. De Romeinen maakten veel van de Grieken na. Is het dan een Grieks verhaal door de Romeinen opnieuw verteld?
Nee, het is nog ingewikkelder. Het is een Grieks verhaal dat door een Romeinse dichter, Vergilius, opnieuw - en anders- is naverteld. Daar bleef het niet bij. Een andere Romeinse dichter, Ovidius, vertelde het verhaal later opnieuw en voegde er eigen ingrediënten aan toe, een hond en begeleiders van Ganymedes. In de vroege Middeleeuwen werd Vergilius serieus bestudeerd in de kloosters. Ook Ovidius was populair. Het Ganymedes verhaal werd door een monnik, die van de Griekse versie niet precies op de hoogte was, uit het Romeins vertaald. Daarna werd het Romeinse verhaal getekend. Sommige geleerden herkennen Vergilius, door de adelaar, en de man met de handen over zijn oren. Anderen herkennen Ovidius door de hond en omdat ze in de man met de handen over zijn oren niet de vader, maar een van Ganymedes’ begeleiders zien. De tekening heeft de tekenaar vast en zeker voorgelegd aan de toenmalige Abt die het moest goedkeuren. En toen zijn er waarschijnlijk een paar Christelijke elementen aan toegevoegd, die niet in het oude Ganymedesverhaal voorkomen.

10. Eerste interpretaties
Waarom een Griekse sage in een middeleeuwse kerk? Er is rond 1050 na Chr. een brief geschreven aan Paus Leo IX, door Petrus Damiani, een Italiaanse priester. De brief is bekend als Liber Gomorrhianus (Het boek Gomorrah). Die brief zegt dat er veel sodomie is onder priesters in de kerk. Met sodomie bedoelt Damiani geslachtsverkeer tussen partners van dezelfde sekse. Hij geeft een hele reeks voorbeelden van priesters en leken die met elkaar en met kinderen allerlei soorten seks bedrijven. Hij pleit er bij de Paus voor om die priesters uit het ambt te ontslaan. Damiani krijgt antwoord van de Paus. Hij wordt bedankt voor zijn bezorgdheid, maar de Paus ziet geen reden voor een rigoureuze ingreep.
Ik denk dat die brief een van de redenen is voor dit kapiteel in Vezelay. Het is een boodschap voor alle monniken en priesters. Die kenden het verhaal wel. Het was misschien ook bedoeld voor alle gelovigen en de pelgrims die de kerk bezochten.
Dit is een verhaal dat op twee manieren kan worden uitgelegd. De ene versie voor de priesters en de andere versie voor de gelovigen. Het verhaal voor de priesters is dat jonge jongens tegen hun wil verleiden, zoals Zeus met Ganymedes deed, leidt naar de hel en is ingegeven door de duivel. Het op zijn kop hangen van Ganymedes in de snavel en de man die erbij staat met de handen over zijn oren om de angstkreten niet te hoeven horen, betekent dat de ontvoering tegen de wil van Ganymedes gebeurt. Die hoorntjeskop met opengesperde muil staat voor de duivel. Die trekt een grimlachende bek met zijn vingers omdat hij blij is met de zonde die wordt uitgebeeld. In de twaalfde en dertiende eeuw was het begrip ‘zonde’ allesoverheersend in de kerk. Seks die niet bedoeld was voor de voortplanting was altijd zonde en altijd het werk van de duivel.

11. Berchorius
De tweede interpretatie, van ene Berchorius, dateert van 200 jaar later. Daarin is de vogel niet Zeus maar Johannes, die de ziel van de mens mee neemt naar de hemel. Die Johannes die als een van de vier evangelisten altijd wordt weergegeven met de adelaar. Bij Berchorius heeft de vader links0 zelf veel verdriet, maar hij keurt deze ten-hemel-opneming natuurlijk niet af. De duivel rechts scheurt uit gram zijn bek open, want hij heeft als verliezer het nakijken.
Het kapiteel behelst dus een waarschuwing voor de zondaars, maar wordt ook uitgelegd als redding voor de gelovigen, let wel, het is nog 340 jaar vóor de reformatie. De dubbele moraliteit van de kerk uit Rome, die we in onze eigen tijd nog vaak tegenkomen, bestond ook toen al. De lezing van Berchorius lijkt een gecensureerde versie van het oorspronkelijke verhaal en wil duidelijk de waarheid verbloemen.

12. De boodschap in steen
Was het niet veel te moeilijk om dit via een kapiteel kenbaar te 0 De Paus heeft toch wel andere manieren om zijn boodschap af te geven?
Onderschat de kracht niet van het beeld in de kerk! Het was er altijd, leesbaar voor iedereen wie het aanging, op de meest heilige plaats waar aan de boodschap niet getwijfeld kon worden. In een kerk waar letterlijk iedereen kwam, en kennis nam van de verhalen uit het geloof zonder woorden. Als een stripverhaal in beeld.
Daarom is het verhaal van de klassieke misdaad hier in de kerk verteld. Het maakte duidelijk dat de gelovigen niet terug moesten naar de tijd van Homerus, maar dat ze moeten luisteren naar de interpretatie van de kerk.

13. Naar Cellini
Was er echt zo veel ‘sodomie’? Met onze huidige statistische kennis is het aannemelijk dat homoseksualiteit toen niet veel vaker of minder vaak voorkwam dan nu. In 1085 werd het celibaat dat dateerde uit de vierde eeuw met kracht hersteld: priesters mochten niet gehuwd zijn. Daarmee werd de kerk een mannenwereld. Dat hielp natuurlijk niet echt om homoseksuelen buiten de kerk te houden.
Volgens Kolve moeten we voorzichtig zijn met het woord homoseksualiteit. Dat begrip dateert van het einde van de 19e eeuw en werd in Duitsland gemunt. Eerder moeten we lezen en spreken over gemeenschap met dezelfde sekse, mannen met mannen en vrouwen met vrouwen. En het betreft ook mannen met jongens.
Ganymedes kan ook gezien worden als een van de gelovigen uit de kudde, die door het kwaad, en dat is de priester, ontvoerd wordt. Want alle leiders, of ze nu oppergod zijn of voorgangers, hebben hun verantwoordelijkheid te nemen. Doen ze dat niet, dan staat de duivel klaar om een pact met ze te sluiten.

14. Ganymedes man-kind
Bij de Grieken kwam het voor dat een rijkere, oudere heer een jonge jongen onder zijn hoede nam. Hij zorgde dan voor de opvoeding van de jongen en vaak waakte hij ook over zijn carrière. Volgens sommigen stonden Man-man relaties niet in een slecht daglicht. 0
In de middeleeuwen werden veel kinderen afgestaan aan het klooster. Dat was normale praktijk, niet alleen voor de rijken. De kinderen, in het begin al vanaf hun vijfde jaar, kregen opvoeding, scholing, onderdak en voeding. Dat ze niet veilig waren voor misbruik weten we sinds een aantal jaren maar al te goed.
Zo bezien is het kapiteel een uitspraak tegen kindermisbruik, in steen geformuleerd door de orde. Het bevindt zich op een speciale plek, precies bij de uitgang waardoor de monniken en de kinderen de kerk verlieten, op weg naar de kloosterzalen. Die ingang naar het klooster bestaat nu niet meer. Maar de boodschap is niet mis te verstaan: wie seksuele omgang met kinderen nastreeft, levert zich over aan de duivel. Dat is de interpretatie die je nu het meest in de literatuur tegenkomt.

15. Rembrandt
Links Rembrandt 1635, rechts Michelangelo 1532 (kopie naar verloren origineel)
Een paar jaar geleden was de grote Rembrandt en Caravaggio-tentoonstelling in het Rijksmuseum. Daar hing een schilderij waarin een grote adelaar een plassend luierventje mee de lucht in sleurt. En daar stond het verhaal over Ganymedes bij.
Het meest opvallende verschil is dat in het kapiteel de adelaar een jonge man in zijn bek houdt en niet een baby, zoals bij Rembrandt.
Rembrandts afbeelding wordt wel gelezen als ironie maar ik vermoed dat er een andere interpretatie mogelijk is. Een interpretatie die minder te maken heeft met de katholieke middeleeuwen en meer met de calvinistische cultuur uit de 17e eeuw. Waarin de nadruk nog meer is verschoven naar het afgrijzen dat kindermisbruik oproept, en waarin de schuld nadrukkelijker bij de heidense godheid werd gelegd dan op het kapiteel in Vezelay. Om een dergelijke lezing te staven zullen we op zoek moeten naar literaire bronnen en naar interpretaties uit Rembrandts tijd.

16. Peter Paul Rubens
In ieder geval schilderde Rubens 25 jaar vóór Rembrandt deze Ganymedes als een mooie, geslachtsrijpe jongen en niet als baby. Hij heeft er dus anders over gedacht dan Rembrandt. Misschien heeft het te maken met de geschiedenis van Brugge, het Sodom van het noorden, waar in de late zestiende eeuw tal van homoseksuelen werden verdacht, veroordeeld, gedood en verbrand.

17. Ganymedes en Magdalena
Hoe meer je interpreteert en hoe meer je studeert, des te meer vragen doemen op.
Waarom zit dit kapiteel in deze aan Maria Magdalena gewijde basiliek. Wat is haar relatie met Ganymedes? Daarop kunnen we pas antwoorden als we de volgende vragen hebben beantwoord. Waarom is deze basiliek aan Maria Magdalena gewijd? Wie was Magdalena?
In de volgende serie, drie afleveringen gewijd aan Magdalena, volgen we de Nederlandse geleerde Jacob Slavenburg, die en passant ook Dan Browns Da Vinci Code aanstipt, waarin Maria Magdalena wordt opgevoerd als de vrouw van Jezus.
In de Middeleeuwen werd Maria Magdalena gezien als een zondige prostituée, die dankzij Jezus berouw krijgt van haar ‘slechte’ leven en zich bekeert. Ze is net zo zondig als Zeus en bij beiden bestaat de zonde uit afkeurenswaardige seksuele relaties.
Juist Magdalena’s bekering van de zonde maakt haar aantrekkelijk in die van zondebesef vergeven tijden. Een paar meer of minder waarschijnlijke verhalen laten haar vluchten naar Frankrijk, terechtkomen in Marseille, overlijden als een eenzame boetelinge, en haar beenderen als relikwieën terecht komen in Vezelay.
Daar bleef Magdalena de zondares, die per toeval de eerste was die het lege graf op paasochtend ontdekte. Een geweldig voorbeeld voor de beminde gelovigen: bekering van de zonde loont. In tegenstelling tot Zeus die zich nooit bekeerde en doorging met zijn zondig leven: hem wachtte de duivel.

Volgende keer

Volgende keer verdiepen we ons in de opvattingen van Viollet le Duc als restaurateur van de basiliek. Dat brengt ons bij de Hugenoten en de beeldenstorm. We onderzoeken onze interpretatie en de eeuwenoude0 afkeuring van homoseksualiteit. En tenslotte vragen we ons af wat er nu nog zo belangrijk is aan dit 800 jaar oude kapiteel.

((Muziek: Perotin - Organum quadruplum "Sederunt principes" (ca.1200))

Uw commentaar