Lee Ufan in de tuinen van het RMA 1

Dit zijn de sculpturen van Lee Ufan en Carel Visser, waarvan sprake is op de homepage en in de introductie.

Relatum, 1979-1980
Lee Ufan (1936)
Cortenstaal en natuursteen
197 × 105 × 402 cm
Kröller-Müller 116.000
Foto © Mandarte 2002

Signaal 1 en 2, 1964
Carel Visser (1928-2015)
Hersteld in de tuinen van het Rijksmuseum.
© Foto: Rijksmuseum - Albertine Dijkema.

Dit artikel concentreert zich op De staf van Titan van Lee Ufan. In het volgende beschrijf ik de nieuwe Relatum in de Rijksmuseumtuin, naast die van het Kröller-Müller. Daarna volgt het dubbelbeeld van Carel Visser.
De artikelen komen ook terug op de kenschets van Minimal Art.

Staf van Titan, Lee Ufan, RVS, Natuursteen, 2010-2023
© Foto: Mandarte, 2024

Dit is het eerste beeld dat je tegenkomt, als je de tuinen aan de oostzijde bent binnengegaan. De tegenstelling met de bestaande beelden – het keizersportret in de haag en ‘Mercurius die Psyche schaakt’ in het naastgelegen perk -, kan niet groter zijn. De Romeinse keizer is van Bartholomeus Eggers (1637-1692) en de aanminnige ontvoerder is een kopie door L. Gasne naar een sculptuur van Adriaen de Vries (1556-1626), nu in het Louvre.

De sculptuur van Lee Ufan, de grote kei met gebogen staaf ertegen, heet Relatum – de staf van Titan.
De titel van de wonderlijke combinatie van een grote kei met een roestvrijstalen buis leid je af van het beeld en roept de vraag op: wat was een Titaan en hoezo had die een staf?

Titaan, ca. 1910 - ca. 1911
Abraham Hesselink
brons
hoogte 195 cm × breedte 115 cm
© Foto: Rijksmuseum Amsterdam

Het Rijksmuseum vertelt:

De Titanen waren de kinderen van de Griekse oergoden Uranos en Gaea. Toen de Olympische goden zich tegen hen verzetten ontbrandde de zogeheten Titanenstrijd, waarbij de Titanen werden verslagen. Deze Titaan, klaar om een steen te gooien, had in 1891 succes op de Parijse Salon. Hij werd in 1911 aangekocht.

De naakte man staat gebukt, gereed om de grote steen, die hij in de linkerhand heeft, te werpen. de rechterarm houdt hij op de rug

De rots die Hesselinks Titaan in zijn hand heeft komt voor in de Griekse mythe..

Het negentiende-eeuwse beeld van Hesselink is een figuratieve voorstelling als een stripfiguur bij een verhaal. De kunstenaar heeft ingevuld hoe de titanen eruitzagen. Naakt, onaantastbaar, ongelooflijk sterk en geconcentreerd, met een onverwoestbaar, goddelijk lichaam. Bovendien is hij erg groot, groter dan de meesten van ons, een figuur om tegenop te zien, waar je je niet mee kunt vereenzelvigen. Allemaal eigenschappen die je kunt zien aan het beeld, als je eigen fantasie tekort schiet of nog niet op gang is gekomen. Veel meer dan ernaar kijken kun je niet, er is weinig ruimte in het beeld om je in te verplaatsen.

De staf die Ufan aan de Titaan geeft, komt niet voor in de mythe. Dat is dus een beeldhouwkundige vondst die ons terug brengt bij zijn beeld. De Titaan zelf lijkt nergens op: hij is door een of andere kracht in een geweldige kei veranderd waarbij zijn staf, onveranderd, tegen hem aan is gevallen. Maar ook de staf is niet echt een staf. Het is meer een staaf met een lichte kromming. De beeldhouwer die in de titel verwijst naar de Titanenstrijd, vermijdt een figuratieve afbeelding. Zijn beeld bestaat uit twee symbolen van de restanten ná de strijd. We moeten die symbolen zelf vullen met gevoel en betekenis.

We kunnen de sculptuur op twee manieren dichterbij halen. De eerste is door precies te beschrijven wat we zien, de steen en de staaf. De tweede manier is door de titel als leidraad te nemen, ‘de staf van Titan’. Misschien is het zelfs mogelijk beide wijzen van het ‘beeld- lezen’ bij elkaar te brengen, zo, dat we begrijpen waarom het beeld er zó uitziet en waarom het beeld dat er zó uitziet juist deze titel draagt.

Er komen nu woorden naar boven die worden opgeroepen door het beeld zelf. De buigbaarheid van de staaf die leunt tegen de onveranderlijke massa van de kei. Of: de staaf die niet het vermogen heeft de kei te veranderen, ondanks zijn inspanning. De inspanning die zichtbaar wordt door de buiging van de staaf.  

De wankele houding van de gebogen staaf tegen de standvastige kei, die een niet-keiige vorm heeft. De kei met zijn afgeronde kop en langwerpige lichaam lijkt niet in die vorm in de natuur voor te komen. Misschien is deze uitzonderlijke steen per toeval toch ergens opgedoken en anders misschien wel door de beeldhouwer zó uit een grotere vorm gehouwen. Misschien is de kei aangepast aan de staaf of is de staaf aangepast aan de kei. De staaf kan op elk moment van de kei afglijden en tegen de grond kletteren. 

De kei rijst op als de berg Olympus, de zetel van Zeus, de koning van de goden, tegen wie de titanen het opnemen en afleggen. Het enige wat zichtbaar overblijft na de strijd is de berg en het karakteristieke kenmerk van Titan. De winnaar staat fier overeind, de verliezer hangt amechtig tegen hem aan.

De kei is de aarde, de staaf menselijke arbeid. De aarde draagt de mens, onwankelbaar. De mens kan niet zonder de aarde, zijn hele wezen berust erop.

Taal maakt je bewust van vele mogelijkheden en lagen die je aan het beeld kunt toeschrijven. Taal maakt het mogelijk te vergelijken. Nu valt de opstelling van het beeld in de tuin extra op: de staf van Titan staat natuurlijk met opzet naast Mercurius die Psyche schaakt. Mercurius rijmt op de kei en Psyche rijmt met de staaf. Of liever andersom: de kei toont de drager en de staaf verbeeldt de overwonnene. Je kunt ook zeggen: Naast het figuratieve beeld van ontvoering staat een ‘Minimal’ beeld van onaantastbaarheid. De vorm is anders en daardoor verandert de inhoud en de taal: Mercurius is ‘grensoverschrijdend’ avant la lettre, Titan niet opgewassen tegen de aarde. Maar de twee thema’s liggen net zo dicht bij elkaar, als ze hier staan in de tuin. 

De combinatie van de twee sculpturen die allebei uit twee elementen bestaan, benadrukken de verschillen en de overeenkomsten met onze eigen tijd. Mercurius kan in onze opvattingen echt niet meer, en de staaf van Titan oefent steeds meer druk uit op de aarde. Maar Psyche stribbelt tegen en de aarde is onaantastbaar. De winnaars zijn duidelijk, de mens moet maar eens snel gaan handelen.