I. Vooraf
Welkom bij Mandarte, meer zien in moderne kunst.
Een kei in een boom roept bij de eerste aanblik al een aantal vragen op. Hoe komt die kei daar? Waarom ziet het er niet echt gek uit? Wat betekent het voor de omgeving? Doet het je niet denken aan het hoofd van een mens op zijn lichaam?
Je weet dat je al die vragen niet meteen kunt beantwoorden, en sommige misschien helemaal niet. Je weet ook dat er misschien nog meer vragen opkomen bij het kijken. Het is dus beter om voorlopig al die vragen te vermijden en het beeld op je in te laten werken. En dan maar bewust worden wat er allemaal in je opkomt.
Laten we gaan kijken.
II. Het kunstwerk
1) Ontmoeting
Er ligt een kei in een boom. Hoog in een boom. Zo hoog als het nest van ekster. Het moet ergens voor en tijdens de laatste ijstijd gebeurd zijn. De boom stond in een ondiep dal, toen ver weg de ijskap begon te smelten. Het dal werd door de rivier uit de gletsjer gevuld met bladeren, keien en leem. De boom verdween langzaam in een ondoordringbare laag humus. En toen kwam de nieuwe ijstijd.
2) Situering en schaal
Het meer bevroor terwijl de gletsjer zwerfkeien bracht en verspreidde over het ijs. Onder het ijs bevroor de boom in zijn humuslaag. Eeuwenlang bedekte het ijs het dal. Toen barstte een gasbel op de zon. Het klimaat op aarde werd warmer en het ijs begon te smelten. Het dal stroomde leeg naar zee. Restmateriaal zakte van de ijskap naar beneden. Hevige regenbuien losten de humuslaag op en langzaam kwam de boom opnieuw tevoorschijn. Hij was groot, wel acht meter hoog.
3) Materiaal/gewicht
Het afval uit het ijs zakte tussen zijn takken. Hijzelf was wonderwel gespaard. Zijn bast had de roodbruine kleur aangenomen van de keilemen aarde. Enkele grote takken waren uit zijn kroon verdwenen. De boom voelde het gewicht niet van de enorme zwerfkei die zich langzaam nestelde in zijn kruin. Een zwerfkei van een kubieke meter is misschien niet zwaar voor een acht meter hoge, eeuwenoude boom. Ontloopt hun exacte gewicht elkaar veel?
4) Verf en Kleur
Oeroude volken geloofden dat de kei de zetel was van de godin van de vruchtbaarheid. Ze koesterden de boom en verzorgden hem. Ze beschilderden zijn bast en onderhielden de grond rond zijn wortels. Ze vertelden elkaar verhalen over de godin en haar nakomelingen. Zij brachten hun zwangere vrouwen in barensnood onder zijn kroon. Het kind dat onder de boomkei werd geboren zou een lang leven hebben.
5) Grafmonument
Volgens latere volkeren was het een grafmonument. Zij verzamelden keien boven een grafkamer. Die dekten zij af met leem en klei. Daarbovenop kom makkelijk een boom groeien. Het was een wonder hoe die boom deze kei omhoog had gedrukt. Daar moesten goddelijke krachten aan hebben meegewerkt.
6) Techniek
Sommige stenen zijn ontstaan uit zeedieren en schelpenplanten, andere door het stollen van de aardkorst. Hoe dan ook zijn stenen veel en veel ouder dan welk hout ook. Ze ontstaan miljoenen jaren langzamer. Stenen zijn mineralen onder hoge druk samengeperst. Hout groeit juist tegen de zwaartekracht in, los en vrij in de open ruimte. De natuur speelde een frivool spel toen ze de kei liet opvangen in de kruin van de boom, als een vaste bol mistletoe tussen de takken. Het zal een tijdje geduurd hebben voor de boom ontdekte dat deze bol niet verder groeide. Misschien was het niet de natuur, maar de godin of een heks, die het spel speelde. Niemand had het gezien, niemand wist het precies.
7) Tijd
Het moet een vreemde gewaarwording voor de kei zijn geweest dat zijn omzwervingen abrupt werden gestopt. In zijn tijdsbeleving is er geen moment, geen stilstand, geen nu. Voor hem is er alleen eeuwigheid, miljoenen jaren van geologische tijden die zo langzaam voortschrijden dat er geen meting mogelijk is. Tijden waarin hele plantenrassen ontstaan en weer verdwijnen, dinosaurussen hun huid schuren langs bomen, een slak onmeetbaar lang onderweg is over zijn rug.
De kei is bij zijn weten nooit ergens vandaan gekomen en nooit ergens anders heen gegaan. Hij kent slechts één gevoel: stabiliteit. Hij ís stabiel. De kei ligt comfortabel stil in de kruin. Overdag vangt de kei alle warmte van de zon. Als het regent hoeft hij het water niet te dragen, het glijdt vanzelf van hem af. Daarna droogt de wind zijn huid en wrijft hem glad. Het licht om hem heen verandert. Het is er altijd. Overdag is het blauw en grijs, in de nacht zwart met talloze gaten. De kei heeft de dagen en de nachten nooit geteld.
Op zijn schaduwzijde groeien talloze minuscule groene diertjes. Ze zijn er eerder geweest maar nu zijn het er meer. Ze brengen een dunne laag aan waarop heel korte worteltjes zich vasthechten. Daaruit groeit een mat van kleine groene twijgjes, het doet hem niks. Ooit waren er wezens die in de takken klommen en zijn huid schoonkrabden. Hij weet niet wanneer.
8) Steen der wijzen
De aandacht groeit in deze tijd voor de boom en zijn kei. Dat kan geen toeval zijn. Er is een nieuw geloof in toverkracht in de wereld. Er zijn de boeken en films over een machtige ring. Er zijn boeken en films over een jonge tovenaarsleerling. Ringen en leerlingen die tot grote dingen in staat zijn, vooral tot het bedwingen van kwaad. Het boek over de tovenaarsleerling heet Harry Potter en de steen der wijzen. Alchemisten zochten een steen te maken die onedele metalen kon veranderen in goud of zilver. Zij noemden zichzelf filosofen. Zo voelt de kei daar boven in de boom, als een samenballing van alle wijsheid. Je moet wel een kei zijn en miljarden jaren leven, als je de wijsheid wilt kennen.
9) Groei en er-zijn
De groei van een boom gaat veel sneller dan het ontstaan van een kei. Het leven van de boom is veel korter. Toch is het hier de boom die de kei draagt. De boom heeft begrepen hoe belangrijk de kei is. Hij heeft begrepen dat wat in de kei is, nooit in hem zal komen. Er zit niet anders op dan de hele kei te omarmen. De boom blijft altijd boom, de kei blijft altijd kei. Samen aan elkaar geklonken, op één plek.
Er is in zekere zin een balans. Allerlei tegenstellingen houden elkaar in evenwicht. Het gewicht van de kei en het gewicht van de boom. De uitgerektheid van de boom en de compactheid van de kei. De openheid van de kruin en de geslotenheid van de kei. Het in de aarde zijn van de boom en het in de lucht zijn van de kei. De energie die zij samen naar zich toe zuigen. De vredigheid van dit onverwachte huwelijk. Het aanvaarden van elkaars eigenheid. Het onverbrekelijke van dit samenzijn. De toekomst die zo lang zal zijn als het verleden geduurd heeft.
10) Alchemie
Alles wijst naar menselijk ingrijpen. Er komt alchemie kijken bij het omzetten van de oude fossiele boom in een blakend, bronzen exemplaar. Vuur wordt gebruikt en mengsels van edele metalen. Het probleem vraagt om een filosofische, structurele benadering. Het proces maakt de hele geschiedenis van de mensheid wakker, maar er is geen mens in de sculptuur te bekennen. Zelfs lijkt de heel sculptuur ontstaan te zijn in een toevallige loop van de natuur, zonder ingrijpen van wie dan ook. De kunstenaar, als die er al aan werkte, heeft zichzelf onzichtbaar teruggetrokken nadat hij zijn sporen zorgvuldig heeft uitgewist. De steen der wijzen wordt niet gemaakt maar gevonden. Het kunstwerk heet Idee di Pietra. Brown universiteit vertaalt de titel als Ideas of Stone: Ideeën van steen of stenen ideeën. Zij dateren dit werk in 2006, 6 jaar vóór de Documenta13.
11) Kunstenaar
De boom en de kei zijn gemaakt door Giuseppe Penone. Het is een hels karwei geweest natuurlijk. Eerst moest de kei uit de boom getakeld worden, met een immense kraan. Hij werd schoon geschrobd en geschuurd en tot nader orde terzijde gelegd. Toen begon het voorzichtig uitgraven van de boom. In een vliegtuigloods werd de boom vervolgens afgegoten in gipsen mallen. Dendrologen stelden vast dat deze boom een oeroud geslacht van notenbomen betreft. Uit de mallen werd een uiterst precieze bronzen kopie vervaardigd die de kei zou gaan dragen. Het edelmetaal past beter bij de kristallijne mineralen van de kei.
Op de eerste dag van de lente tijdens het uur van de zonnewende, twee jaar voor de opening van de tentoonstelling, werd de bronzen boom voorzichtig op zijn nieuwe plek geplant. Niet in de aarde maar in een betonnen fundament onder het maaiveld. In het fundament werd een plekje vrijgehouden naast het brons. Later zou de beeldhouwer terugkomen en in de uitsparing een nieuwe, jonge, levende boom planten. Wat zijn beweegredenen waren begrepen de bronzen boom en de kei niet. De oude boom lag nog steeds in de hangar en was zich niet bewust wat er gebeurde. Op de vraag van een journalist aan de kunstenaar, of hij al eerder bomen had afgegoten, antwoordde de kunstenaar bevestigend. Hij zou met deze arbeid zijn hele leven doorgaan. Hij hield van alle bomen, maar zeker ook van de oude, en van de dode.
12) Mens en natuur
De nabootsing van de boom is zo perfect dat je twijfelt aan de echtheid van de kei. Dat komt ook door de tegenstelling tussen de boom, die dood is en de kei, waar je het begrip dood niet direct aan verbindt. Want stenen zijn niet dood of levend, stenen zijn. In de meeste landschappen zijn de stenen overwoekerd door aarde. In de ongerijmde versies van Giuseppe Penone groeien er dode bomen uit de levende aarde en wordt de levende aarde bedekt door stenen die de aarde het leven ontnemen. Wat er plaatsvindt is een omkering van de tijd. Wij worden losgemaakt uit onze eigen tijd. Wij weten niet meer in welke tijd we getuige zijn van het werk. We moeten ons opnieuw op de tijd en op de seizoenen bezinnen.
13) Ruimte en aanwezigheid
Als de dode boom zich bevindt in een verder bloeiend landschap wordt hij een fossiel. Er ontstaat een beeldrijm met werkelijke fossielen door de aanwezigheid van de kei. Ook de ruimte krijgt een extra dimensie door het samengebald zijn van de kei waarin we resten van bomen vermoeden. De kei dwingt ons afstand te houden van de boom, omdat we van dichtbij het geheel niet kunnen overzien. De tijd wordt nog eens benadrukt door het jonge boompje dat tussen de wortels is gepland. Als je de kei en boompje en de boom tegelijkertijd in ogenschouw neemt, ontstaat er een stuiterend effect in de ruimte en in de tijd, want je bent u eens hier, plotseling daar, dan even in het nu of toch opeens in een tijd geleden? Je bent beurtelings wel, dan weer niet aanwezig. Hoe stiller je staat, des te meer word je heen en weer geslingerd in de dynamiek van je verwondering.
14) Stedelijke omgeving
In 2016 stond een aantal sculpturen van Giuseppe Penone opgesteld in de tuinen van het Rijksmuseum in Amsterdam. Deze olm was er een van. Hij stond op precies de goeie plek om het onderscheid te markeren tussen natuur, tuin en gebouw. Want hij had iets van alle drie, de natuursteen van het gebouw, de elegantie van een sierboom voor in de tuin en de fossiele roep om terugkeer naar meer levende natuur, dan er in de stad te vinden is. De Olm ontstond in 2008 en heeft intussen tal van plaatsen op de wereld bezocht.
15) Betekenis, Functie, Waarom deze inhoud in deze vorm
Dingen, zoals stenen en bomen, bepalen onze ruimte, onze tijd en onze plaats. Het is ongemakkelijk als die eens door elkaar gegooid worden, als de boom onder de stenen ligt of de kei in een boom. Het is een aanleiding om na te denken over de verhouding tussen de mens en natuur en de tijd van de aarde en de tijd van de mens.
III. Nawoord
Idee di Pietra is een vast thema geworden in het oeuvre van Giuseppe Penone. Dat is geen wonder want het geeft de mogelijkheid voor tal van wijsgerige en beeldhouwkundige invallen zowel bij de maker als bij de toeschouwer. Bovendien kan hij het in elk willekeurig landschap planten op een aan de plek aangepaste vorm. Dat verrijkt de beleving. En dus vind je nu Idee di Pietra op tal van plekken in de hele wereld.
IV. Bronnen
1) Documenta
https://www.kassel.de/buerger/kunst_und_kultur/idee-di-pietra-penone-baum.php
Auf den ersten Blick ein Baum, bei näherer Hinsicht der Bronzeabguss eines Haselnussbaums. Er trägt einen großen Granitfindling im gekappten Geäst: Zwei Jahre vor documenta-Eröffnung wurde zur Sommersonnenwende, am 21. Juni 2010, dem längsten Tag des Jahres, um 12 Uhr mittags das erste Ausstellungsobjekt platziert.
Der Arte-Povera-Künstler, dessen zentrales Motiv der Baum ist, verbindet mit der Bronze-Stein-Kombination eine komplexe Theorie zum Verhältnis von Malerei und Plastik in Abhängigkeit von den umgebenden Naturkräften. Malerei sei – so Penone – ein Verfahren der Bedeckung, während die Skulptur darauf aus sei, ans Licht zu bringen. Die fließende Farbe unterliege, wie die flüssige Bronze, der Schwerkraft, die Skulptur drücke die ihr entgegengesetzte Kraft aus. Und auch die Pflanzenwelt, der wachsende Baum, entfliehe der Erdenschwere mithilfe des Lichts, dem Gewicht des Steins zum Trotz. In Bronze gegossen, wird hier ein Moment der Naturgeschichte dauerhaft festgehalten.
Das Kunstwerk wurde durch bürgerschaftliches Engagement für Kassel gesichert.
Zur documenta 13
Über das Begriffspaar „Zusammenbruch und Neubeginn“ verankert Carolyn Christov-Bakargiev ihre Ausstellung gleichzeitig in der Geschichte Kassels und in der Geschichte der documenta.
Unter einem ganzheitlichen, nichtanthropozentrischen Weltbild werden aktuelle politische, wissenschaftliche, ökologische und ökonomische Problemfelder angesprochen. Allseits grenzüberschreitend, erweitert sich der bisherige Zuständigkeitsradius der Ausstellungsreihe auch auf nichtkünstlerische Wissensbereiche.
Mit der Grundhaltung des philosophischen Skeptizismus vermeidet der „Ort der Inszenierung von Subjektivität“ verbindliche Aussagen über die Kunst und die Welt, in der sie stattfindet.
Künstler Giuseppe Penone: Geboren 1947 in Garessio, Italien. Einer der Hauptkünstler der Arte Povera. Lebt in Turin und Paris. Teilnehmer documenta 5, 7, 8 und 13.
Kunstwerk „Idee di Pietra“; Bronze, Granit. Höhe 8,30 m
Ausstellung documenta 13, 2012
Standort Karlsaue
2) Gagosian
https://gagosian.com/news/2021/01/12/giuseppe-penone-hans-ulrich-obrist-talk/
en
https://gagosian.com/quarterly/2018/02/23/giuseppe-penone-ideas-stone/ voor prachtig fotoverslag van de oprichting in Gstaad in 2018 (!)
3) Roos van Lint
PDF met interview uit 2012 net voor de Documenta 2013.
4) Universiteit Brown
https://www.brown.edu/about/public-art/Penone
“a tree is a being that memorializes the feats of its existence in its very form.”
De intrinsieke eigenschappen van bomen zijn vanaf het begin de basis geweest van Penones werk en belichaamden de manifestatie van zwaartekracht en de relatie van de menselijke geest met het licht. In de woorden van Penone: "een boom is een wezen dat de prestaties van zijn bestaan in zijn vorm herdenkt." Het werk van Penone is conceptueel gebaseerd op ideeën over gewicht, balans, schaal en materialiteit, vooral in het samenvoegen en naast elkaar plaatsen van menselijke en organische materialen. Balans staat centraal bij Idee de Pietra, een uitnodiging om de kei, gelegen tussen de takken van de boom, te beschouwen als een intermediair tussen de krachten van zwaartekracht en licht.
Het werk van Giuseppe Penone past in de lijn van de conceptueel rigoureuze Italiaanse Arte Povera-beweging: een avant-gardebeweging uit de jaren zestig wiens oprechte onderzoek naar diverse thema's van herinnering, kunst als leven en de relatie van de mens tot de natuurlijke wereld voornamelijk plaatsvond door het gebruik van eenvoudige ambachtelijke materialen. Arte Povera verwierp modernisme en abstract expressionisme ten gunste van het vertegenwoordigen van de kloof tussen de natuur en de door de mens gemaakte, en betwistte substantieel de status quo ten gunste van een meer humanistische benadering.
Giuseppe Penone werd in 1947 geboren in Garessio, Italië. Hij woont en werkt in Parijs en Turijn. Openbare collecties omvatten Tate Gallery, Londen; Centre Georges Pompidou, Parijs; Musée d´Art Moderne de la Ville de Paris; MAXXI, Rome; Galleria Nazionale d'Arte Moderna, Rome; Castello di Rivoli, Turijn; Stedelijk Museum, Amsterdam; Museum of Modern Art, New York; en Museum of Contemporary Art, Los Angeles.