11 Marcel van Zijp - ERSTARRUNG

Deze sculptuur, gemaakt uit Belgisch hardsteen, bevat de liedtekst “ERSTARRUNG” uit de cyclus “WINTERREISE” van Franz Schubert. De op muziek gezette gedichten zijn van Wilhelm Müller.

In het ruwe gedeelte van de ene zijde staat een deel van de originele tekst. Deze tekst is in 2008 door Marcel van Zijp gehakt, tijdens een beeldhouwsymposium in Sprimont (B). De andere, gladde zijde bevat de hertaling van Jan Rot. Deze hertaling is in 2019 aangebracht.

 Het wringt. Enerzijds doet de sculptuur zich voor als een zelfstandige, staande steen met een venster, anderzijds is hij de drager van een tekst. Tekst en steen vechten met elkaar om aandacht. Ze lijken allebei even belangrijk. De tekst is in forse hoofdletters gehakt en doet zich voornaam voor. De steen is erg groot en lijkt een grenspaal, een scheiding tussen hier en daar, misschien wel tussen hier en nu – en -  straks en daar. Het is niet duidelijk of slechts één zijde, of alle zijden teksten dragen. De opening is te klein om doorheen te stappen, je moet om de steen heen. Dat kost tijd. Door het venster zie je een glimp van de toekomst, waar je straks kunt staan.

Wat doet zo’n ‘in steen gehouwen’ tekst met je? En waarom zit er een verdiept gat in de steen waar je doorheen kunt kijken? En waarom is de steen zo hoog en staat de tekst er evenwijdig aan de langszijde op, zodat je je hoofd moet draaien om hem te kunnen lezen? In deze houding hou je het niet vol om hem te lezen. Is de tekst wel compleet?

Voorlopig werp je zelf deze vragen op, min of meer gelijktijdig, terwijl je onder de indruk bent van de massa van de steen. Antwoorden vind je bijna nooit bij je eerste ontmoeting met een kunstwerk en deze steen lijkt te zeggen, “kijk maar, maar denk er om, straks heb je woorden nodig”. Want woorden hebben beelden nodig en beelden hebben woorden nodig en soms muziek, zoals de toonzetting van Schubert in 24 liederen: ‘Winterreise’.

Schoorvoetend sluit ik achteraan in de rij van de auteurs die schreven over Schuberts Winterreise. De eerste keer dat ik enkele nummers ervan beleefde, live, was op mijn 16e  in Amersfoort, in een concert in de muurhuizen.  Een kleine rond overwelfde kelder, een vleugel, een pianist en een dame in het lang. Twintig mensen publiek. Eén in- en uitgang. Er was geen ontkomen aan. Ik bleef als een brave jongen het hele concert. Na afloop op de fiets huis voelde ik me bedrogen en gekrenkt. Het was mijn eerste abonnement op een reeks concerten klassieke muziek. Speciaal gereduceerde prijs voor middelbare scholieren. Deze openingsavond beloofde echt niets goeds. Hoe had ik me in hemelsnaam laten overhalen om mijn schaarse spaarcenten hieraan uit te geven? Aan onbegrijpelijke taal, nauwelijks melodie, een veel te harde piano en een schelle stem die daarbovenuit probeerde te komen. Afgrijselijk.

Er is in de tussentijd heel wat gebeurd. Ik ontmoette deze steen van de steenbeeldhouwer. Ik vroeg me af of hij onder de indruk was van het gedicht, of van het muziekstuk, of van allebei. Hij heeft het vereeuwigd in steen en dat is geen sinecure. Nieuwsgierig en met enige tegenzin vanwege Amersfoort luisterde ik op Spotify naar het album van Dietrich Fischer Dieskau en Gerald Moore. Niet slecht, vond ik, een soort kerstliedjes, vooral erg Duits. Ik begon iets te begrijpen van het enthousiaste publiek toen in Amersfoort. En het leek me logisch dat je op je 16e niet naar deze liederen kunt luisteren zonder voorkennis of begeleiding. Metaforen zijn niet gemakkelijk en de stemming is somber. En dit nummer Erstarrung is wel heel bijzonder, dat heeft Marcel goed begrepen.

Hier is de Duitse tekst met daarnaast de ‘hertaling’ van Jan Rot, die op de andere kant van de steen is aangebracht:

Dat is dus het eerste wat zo’n in steen gehouwen tekst met je doet: je gaat op zoek naar de bron. 

In dit geval ontdek je dat je luistert naar nummer 4 van 24 liederen, een concert wat langer dan een uur zou duren. De eerste 3 nummers zijn absoluut anders maar ook overduidelijk van dezelfde componist. 

Je ontdekt ook dat deze liederencyclus nog steeds enorm geliefd is en een ontelbaar aantal uitvoeringen kent en ook een ontelbaar aantal interpretaties. Dat betekent dat je toch weer wordt teruggeworpen op jezelf: wat vind jíj er nu eigenlijk van en helpt het dat Marcel dit in steen gebeiteld heeft?

Het antwoord daarop is tweeledig: letters in steen hakken betekent dat Marcel de originele tekst die op de ene zijde van de steen staat uitermate belangrijk vindt. Omdat Marcel op de andere kant van de steen de hertaling heeft gebeiteld van Jan Rot, laat hij duidelijk zien dat moderne interpretaties en uitvoeringen niet geschuwd moeten worden. En zijn keuze voor het gedicht Erstarrung is ook veelzeggend, maar dat ontdekt u zelf als u Winterreise nog eens goed beluistert. Ook de verticaliteit van de tekst die je in een andere houding dwingt kun je letterlijk nemen: neem eens een andere houding aan tegenover het kunstwerk dat jij ontmoet.

Marcel heeft natuurlijk met opzet een opening in de steen gelaten, een opening die ik een venster noem. Daarmee verdwijnen voor ons de associaties met grafwerk en krijgt het werk een nadrukkelijke status als monument. Een monument van de ene kunst voor de andere. Het venster roept ons op om  open te staan voor wat er achter de tekst ligt die wij staan te lezen. Voor de meerdere mogelijke interpretaties. Dat de gebeitelde tekst niet het complete gedicht is, nodigt ons uit om verder op zoek te gaan naar de bron. Tenslotte bewerkt de steen dat je ook op zoek gaat naar de muziek. Een steen die je openmaakt om te gaan luisteren, om te gaan lezen, en om je af te vragen waarom die vertalingen van de laatste regel zo onhandig aandoen. Ondertussen krijg je de melodie niet meer uit je hoofd. Misschien ben je die zelfs mooi gaan vinden.

NB: Marcel van Zijp is onlangs een crowdfunding begonnen voor zijn doorlopend project "Omdat de wind zich nooit vergist".
Hij schrijft: "Het is een crossover installatie die taal en beeld  verbindt, en die ik op tal van plekken de komende jaren wil inzetten in het culturele veld".
U vindt zijn crowfunding hier (klik)

Noten:

Er staan 7 sculpturen van Marcel in het beeldenpark Land Art Delft. Denk er eens aan voor een mooie wandeling in de lente. Stichting Land Art Delft, Rotterdamseweg 205, 2629 HD Delft.

Wilt u een diepgaande studie met veel aandacht voor het tijdperk de Romantiek waarin de liederencyclus ontstond, verdiep u dan in : Campo, J.N.F.M. à, De Winterreise in het strijklicht van de Romantiek, erotiek, religie, esthetiek. Rotterdam, ArtScape|ArteVista 2021. ISBN  978-90-7732-20-0

Er is een gezellige podcast van het concertgebouw “Op Winterreis met Oliemans en Groenteman”.(  Januari 2022)  Journalist Gijs Groenteman, concertgebouw-redacteur Thomas de Jonker en Bariton/pianist Thomas Oliemans nemen alle 24 liederen, op lichte wijze, met u door.

* Deze vertaling naar het Nederlands leen ik van de brochure van Kunst aan de Dijk Kortenhoef van 6 oktober 2016. Er staat niet vermeld wie deze vertaling heeft verzorgd.