Een Kerststal uit Napels

Direct naar uw reactie

Direct naar uw steun

(NB: Wij houden even pauze tot 10-01-2021 en wensen u mooie feestdagen!)

I. Ontmoeting

1. Totaaloverzicht kerstboom en stal
Natuurlijk moet je voor de kersstal met de meeste figuren naar Amerika. Het Metropolitan in New York brengt sinds 1957 elk jaar haar Napolitaanse verzameling kerstfiguren bijeen, voor het publiek, onder een boom van 6 meter hoog. Zo wordt de Rooms-katholieke gewoonte van het maken van de kerststal vermengd met Europese protestantse traditie van het versieren van een boom. Er zijn meer dan 250 figuren. Ze zijn aan het museum geschonken door Loretta Hines Howard, een kunstenares die de Napolitaanse kerstfiguren verzamelde. In 1957 tuigde zij deze kerststal voor de eerste keer op, voor het publiek. Het Metropolitan maakte er een traditie van en zet die tot de dag van vandaag voort. Boom en kerststal trekken jaarlijks duizenden bezoekers uit de hele wereld.

2. Tempelstal en heiligen
De beeldjes zijn gemaakt in Napels in de 18e eeuw. Ze zijn ongeveer 30 tot 40 cm groot. Een zestal is toegeschreven aan Salvatore di Franco, een beroemd kunstenaar uit die tijd. Hij had heel veel medewerkers.
Ook nu nog is Napels hét centrum van het produceren van kerstallen. Het hele jaar door worden de kerststallen en de figuurtjes gemaakt. Elk beeldje wordt gemaakt door meerdere artiesten: sommige snijden de ledematen uit hout, anderen maken het buigbare lijf van ijzerdraad omwikkeld met touw, weer anderen boetseren de terracotta koppen. Er zijn schilders die niets anders doen dan de hoofdjes inkleuren. Alle kleding wordt door vrouwen met de hand genaaid.

3. Volk op de voorgrond
Daarbij laten de Napolitanen hun fantasie de vrij loop. Er zijn ontelbare dieren. Er verschijnen allerlei types, volkse jonge vrouwen en welgestelde stadsmensen, boeren en marktkooplui, muzikanten en geleerden, en vooral veel van hun eigentijdse helden, zoals voetballers en operazangers. Allemaal zonder uitzondering met de meest fijnzinnige attributen. Vaak ligt er een kleine herder op de voorgrond te slapen. Hij heet Benino. Volgens de Napolitanen is hij de belangrijkste persoon, want het hele geboorteverhaal is niets anders dan de droom van Benino.

4. Engelen
De boom hangt vol met wervelende engelen. Volgens het kerstverhaal van de evangelist Lucas brachten zij het nieuws naar de herders, die daarop gingen kijken in Bethlehem. Er zijn 22 cherubijnen en 55 engelen. Zij zweven boven 69 burgers die het kerstfeest vieren. Dan zijn er nog eens 50 dieren, schapen en geiten, paarden en honden, een olifant en een muizenval met een muis. Er zijn juwelen, prachtige kostuums, kromzwaarden, dolken en zilveren filigrein manden. En de fraaiste engelen dragen wierookvaten van verguld zilver.

II Hoofdrollen volgens Lucas

6. Honthorst
Op dit doek staan de hoofdrolspelers volgens het kerstverhaal van Lucas: er zijn geen Koningen of Wijzen, er zijn geen Os en Ezel, er is ook geen Stal. Dat de plaatselijke herberg vol was betekende niet dat Maria en Jozef moesten uitwijken naar een stal. Het is waarschijnlijker dat ze in een huis wat privacy zochten op de begane grond, waar in die tijd ook de dieren werden gehouden. De voerbak staat wel in Lucas en dus schilderde Honthorst een rund, maar hij legde stro onder de doeken waarin het kind gewikkeld werd. Een stal komt in de schilderkunst niet voor, vóór de 18e eeuw. Er zijn wel tempels, paleizen en vervallen schuren, maar altijd ligt het kindje buiten en wordt daar aanbeden door de ouders en de herders. De stal is een puur volks verzinsel. Vermoedelijk uit het noorden, waar het in december koud is en naar.
In 1625 waren er nog geen musea: slechts heel weinig mensen kunnen dit schilderij gezien hebben. Schilderkunst was alleen te vinden aan de hoven van keizers, koningen en prelaten: soms werden er prenten van verspreid. Het gewone volk zocht zijn heil letterlijk ergens anders: in de beleving van de kerststal. Volgens de overlevering is Franciscus de eerste die mensen vroeg mee te spelen in het kerstverhaal, maar dat is waarschijnlijk een laat verzinsel.
Wie bekend is met het werk van Caravaggio ziet meteen de invloed van die Italiaanse meester op het werk van Gerrit van Honthorst. De schilder speelt met licht, en laat onbelangrijke stukken doek in het donker.
Het kind blijkt zelf de bron van het licht te zijn, wat overeenstemt met Bijbelteksten als “Christus is het waarachtige Licht" en Jezus' uitspraak "Ik ben het licht der wereld". Dat licht schijnt op de gezichten van de andere figuren.
De drie herders links vormen een mooi driehoekje, een handig middel om wat samenhang te krijgen in een compositie. Dat geldt ook voor de hoofden van Maria, Jozef en de os.

7. Eerstgeborene
Het Napolitaanse kerstverhaal in New York speelt zich af voor een tempel op het Forum Romanum in Rome. Dat is natuurlijk de plek waar een echte koning thuishoort. En omdat het daar ook in december mooi weer is, ligt de baby buiten, in een kribbe waarvan het hooi al in goud is veranderd.
De baby is een echte putto met van die heerlijke knuffelarmpjes en beentjes. Wat hem echt onderscheidt van gewone baby’s is de gouden stralenkrans op zijn hoofd. Het MET museum spreekt over een Barokke kerststal, maar de aankleding getuigt van veel decoratievere stijl.

8. Maria
Maria was nog een jonge vrouw toen haar eerstgeborene ter wereld kwam. Ze was vast nog sterk en niet gebroken door de primitieve reis van 120 kilometer van Nazareth naar Betlehem. Bovendien kon ze misschien eerst nog op krachten komen voor de bevalling. Zo ziet ze tenminste uit. Het verhaal vertelt niet wanneer de baby precies ter wereld kwam, maar Jozef en Maria zijn tamelijk lang in Bethlehem geweest, van vóór de volkstelling tot na de aanbieding in de tempel.
Hier kijkt Maria vertederd naar het kindje. Een gouden Halo tekent haar heiligheid. Ze draagt een lange zijden, lichtroze jurk tot op haar enkels en gaat bijna helemaal schuil onder een openvallend kleed, helemaal om haar heen, die haar beschermt tegen de kilte van de nacht. Wijd uitwaaierende plooien benadrukken haar sierlijke elegantie. Toch is het model opvallend eenvoudig, minder uitbundig dan de 18eeeuwse Franse galanterie. Het is Rococosnit op zijn Italiaans.

9. Watteau, Cythera – Rococo
Nu het woord Rococo is gevallen, kunnen we natuurlijk niet om Antoine Watteau heen. Het is nog vroeg in de 18e eeuw, alle tijd nog om zijn invloed over heel Europa te verspreiden. Wat een ‘Joie de vivre’. Komt daar ons woord ‘zwierig’ vandaan? De verliefde stelletjes op dit schilderij maken zich klaar om aan boord te gaan naar het eiland Cythera, het denkbeeldige eiland van Venus, waar de liefde op hen wacht. Ze zijn alvast begonnen met genieten. Diezelfde sfeer ademt de kerststal uit Napels: het is genieten van het samenzijn. Samen vieren, niet precies dat er een kindeke is geboren. Nee, gewoon, omdat het fijn is om als mensen met elkaar te zijn. Te genieten van elkaar.

10. Jozef
Jozef heeft in de geschiedenis al vanaf de eerste afbeeldingen van het geboorteverhaal een ondergeschikte rol. Meestal wordt hij afgebeeld als oude man, met baard, en zit hij terzijde. Op zijn best mag hij dan een vuurtje stoken, om wat pap op te bereiden. Maar daar is verandering in gekomen in de loop van de eeuwen, getuige deze stijlvolle, goed verzorgde volwassen vaderfiguur met een gouden staf in zijn hand.

11. Jozef detail
Zijn kostuum voldoet maar ten dele aan de 18eeuwse mode en misschien wilden de maaksters verwijzen naar oude Bijbelse tijden. Maar de sfeer van de prachtige stoffen en haar uitbundige beweging, net als de details zoals het dichtgeknoopte onderhemd, doen denken aan Watteau. In zijn hand houdt Jozef de prachtige gouden staf, waarvan het uiteinde is gaan bloeien. Dat was het teken dat hij was uitverkoren om met Maria te trouwen.

12. Herders
In de Napolitaanse stal is het niet alleen kerstmis. Het is er ook advent en driekoningen. Dus strekt het hele gebeuren zich uit rond de boom. Van de voorbereidingen voor kerstmis links tot en met de aankomst van de drie koningen rechts. De voorbereidingen voor Kerst vinden elk jaar plaats. De Napolitanen baseerden zich op de mensen uit hun eigen tijd, die daarmee bezig waren. Wat een knappe herder. Geen grammetje te veel, een prachtige kop met haar en een ondeugende lok. Hij is gewassen en verzorgd, zijn nagels zijn geknipt en hij heeft een lammetje bij zich, net gered van de boze wolf. Kleren van leer en katoen, wol afgezet met zijde en linnen, en een gilet van schapenvacht. Vol vuur vertelt hij wat hij gezien heeft. Iets wonderbaarlijks, in een voederbak in Bethlehem. En hoe hij het wist? Het was hem verteld door engelen, midden in de nacht, ja echt, door engelen.

13. Engelen
Niet zomaar engelen. Dansende engelen met rinkelende wierrookvaten. Met vleugels in allerlei kleuren. In hemelse mantels, gekleurd door Michelangelo en Titiaan. Met wapperende haren als op een schilderij van Sandor Botticelli. En met gezichten, serener dan die van de engel op de Annunciatie van Fra Angelico. En allen bewegen. Het moet waar zijn. Ze zongen. Dat kan niet anders. Ze zongen in wel twaalf talen tegelijk.

III Hoofdrolspelers volgens het volk

15. Ratzinger, Os en ezel De Kerststal beleven
Er is altijd wel een verschil tussen de opvattingen van het volk en de machtigen der aarde. Joseph Ratzinger (what’s in a name), de eerste Paus die als Benedictus XVI met pensioen ging en nu in het oude klooster Mater Ecclesiae van het Vaticaan woont, schrijft een boek over de jeugd van Jezus. Volgens hem zijn er bij de geboorte geen os of ezel bij aanwezig. 17 eeuwen geleden zien wij die twee echter al op een romeinse sarcofaag afgebeeld, met kribbe, zonder Maria, Jozef of Engelen, wel met duiven. De Sarcofaag was van de romein Stilicho, een zoon van een Vandaalse vader uit Duitsland en een Romeinse moeder. Hij schopte het tot consul en Romeins senator maar werd later onthoofd vanwege zijn geloof. De geschiedenis is te uitgebreid om hier op in te gaan, en de vraag waarom je dus de geboorte van Jezus afgebeeld wilt hebben op je grafkist, blijft nog even onbeantwoord. Maar de os en ezel waren er al.

16. Os en Ezel
In ieder geval zijn de Os en Ezel gebleven, tot de dag van vandaag, ondanks de gepensioneerde paus. Ook in Napels geloven ze nog in die dieren zoals je kunt zien onder de kerstboom van het Metropolitan. En laten we wel zijn, deze dieren vertonen alle eigenschappen echte kunst, ook al zijn ze zogenaamd door het volk gemaakt.

17. Volk
Een doedelzakspeler en een volkse vrouw, van onder de boom, uit de achttiende eeuw. Gewoon uit de tijd waarin de stal gemaakt werd. Geen poging meer om er Middeleeuws of Testamentisch uit te zien. Nee, er is geen afstand meer, niet van plaats en ook niet van tijd, tot de geboorte van Jezus. Iedereen hoort erbij. Van alle tijden en uit de hele wereld.
Zo is het nog steeds in de kerststallen in Napels, dat bewijst de foto van Saskia Balmaekers op haar site Ciaotutti. De paus is aanwezig en ook Berlusconi. De voetballiefhebbers onder u, maar ook de volgers van het Engelse koningshuis zullen ongetwijfeld oude bekenden weerzien. Er is wel meer ironie dan in de achttiende eeuw, vooral als het gaat om de uitbeelding van sterren. Eh, bekende mensen, bedoel ik.

IV. Besluit

18. Catharijneconvent
Het is duidelijk. Schilderkunst was voor de rijken en welgestelden die zich een privé-devotie konden veroorloven. Het volk ging te rade bij de beeldhouwkunst. Het beeldde niet alleen de gebeurtenis af maar vooral ook zichzelf: Kerstmis is immers een feest van alle mensen, van alle lagen van de bevolking. En als je het echt wil beleven, dan vier je het samen, met eten en drinken, met zingen en vooral met samenzijn. Van München tot New York en van Napels tot Utrecht, waar dezer dagen helaas de tentoonstelling en alle activiteiten zijn afgelast. Maar houd moed: er komt vast weer een Kerst voor ons allemaal.

19. Onder de boom
Je voelt hun aanwezigheid. Zelfs als er erg dure koningen komen, kun je tussen hen in gaan staan. “Hé, jij daar, niet zo dichtbij” kun je zeggen en “wees een beetje stil, het baby’tje moet slapen”. En je kunt stro verspreiden op de grond tegen koude voeten en hooi in de ruif brengen, voor de dieren. Je kunt een beetje Maria zijn en vertederd kijken naar het kind, dat vannacht uit jouw buik is gekomen, het is echt, het is echt van jou. Of je bent een beetje Jozef, zorgzaam, met gesprokkeld hout hou je een vuurtje gaande en verder zet je alle zorgen even opzij: hier gaat het om in het leven, om je vrouw, om haar kind en om jou. Wij drieën, eventjes het centrum van de wereld.

V Nawoord

Wie heeft bedacht dat Maria een blauwe jurk aanhad. Dat Jozef een baard heeft. Dat er een os en een ezel in die stal stonden? Er waren schapen en herders in de buurt, volgens de Lucas, en engelen die het nieuws aan hen kwamen vertellen. Mattheus schreef het verhaal ook, maar dan anders. Geen van beiden heeft het over een blauwe jurk of over een baard, of over hoe herders eruitzagen. En de kribbe heet in de moderne vertalingen steevast ‘voederbak’. Daar lag geen stro in, maar er is sprake van een doek. Helemaal niets van goud. Zo zie je maar dat het oppassen is, als het volk er zelf met de verhalen vandoor kan gaan. Voor je het weet ontstaat er beeldhouwwerk.

VI  Bronnen

1) Wallraf Richards- Museum
Katholiek of protestants, het wereldbeeld en het dagelijkse leven van de barok droegen het stempel van religie en christelijke morele waarden. Een belangrijke impuls kwam in de zestiende eeuw van het Concilie van Trente, de reactie van de rooms-katholieke kerk op de triomftocht van het protestantisme. Wat nu nodig was, was een gemeenschappelijke toets en een emotionele oproep aan de gelovigen.
De kunstenaars reageerden met picturale thema's die toeschouwers uitnodigden om zich nederig onder te dompelen in de scènes en het verlossingsverhaal emotioneel opnieuw te beleven. De vroomheid die in hun werken wordt uitgebeeld, is niet buitenaards, maar zeer sensueel. Dit geldt zowel voor altaarstukken als voor religieuze kabinet schilderijen, die niet als devotieobject werden verzameld, maar als kunstwerken. Maar ook barokke portretten en genrestukken getuigen van een levend geloof.
Met vindingrijkheid en plezier in het verhaal, kleedden de barokke meesters traditionele motieven in een nieuwe gedaante. Ambitieus zochten ze naar moderne stijlmiddelen om de overtuigingskracht van hun werk te vergroten. Naturalistische, uitgestrekte figuren en een rijk spel van gebaren en gezichtsuitdrukkingen speelden allemaal een rol, evenals kleur. Weelderige kleuren geven een opwindende vitaliteit, terwijl koele bleekheid een contemplatieve stemming creëert voor martelaarschap of passiescènes. Een grote rol werd nu gespeeld door licht. Krachtige clair-obscur en spotlight-technieken creëren dramatische lichteffecten. Als spiritueel licht werd het op zichzelf een drager van betekenis.
2) Website van het MET
https://www.metmuseum.org/exhibitions/listings/2020/christmas-tree
Materiaal van de beeldjes:
Gepolychromeerd terracotta hoofd en houten ledematen; lijf van draad omwikkeld met touw; zilveren vergulde halo; kledingstukken van zijde en linnen.

Salvatore di Franco
Over de prachtige groene appeltjesversiering: timelap:
https://www.metmuseum.org/metmedia/video/collections/med/holiday-decorations-at-the-cloisters-museum-and-gardens
Over Napels en de Spaanse invloed:
“Rome and Southern Italy, 1600–1800 A.D.” In Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/ht/?period=09&region=eusts (October 2003)
Related

Encompasses the present-day regions of Abruzzo, Apulia, Basilicata, Calabria, Campania, Lazio, Molise, and Corsica, Sardinia, and Sicily
• Rome and Southern Italy, 1600–1800 A.D.
In 1964 schonk Loretta Hines Howard royaal aan het museum meer dan 140 Napolitaanse crèche-figuren uit de tweede helft van de achttiende eeuw. Het gevarieerde assortiment omvat figuren uit de drie traditionele scènes van een complete Napolitaanse presepio: de geboorte van Christus, met engelen, herders en schapen; de processie van de drie koningen, met hun kleurrijke gevolg van bedienden; en de gevarieerde en vrolijke menigte van plattelands- en stadsmensen die zich verdringen in de herberg of herberg van Bethlehem - het door St. Luke genoemde diversorium, waar op de heilige nacht geen plaats was voor Maria en Jozef. De figuren, die gemiddeld tussen de twaalf en vijftien centimeter hoog waren, afhankelijk van de positie die ze in perspectief moesten innemen in het decor, zijn buigzaam en kunnen naar believen poses worden gegeven, afhankelijk van hun gezichtsuitdrukkingen. Hun lichamen zijn gemaakt van touw en draad, hun armen en benen zijn fijn gesneden uit hout, en hun hoofd en schouders zijn gemodelleerd van terracotta en nauwkeurig afgewerkt. Hun kleding, vaak verrijkt met accessoires, juwelen en borduursels, is een waar genot voor de liefhebber van folklore en achttiende-eeuwse kostuums.
Volgens een traditie die lijkt te worden ondersteund door stilistische vergelijkingen met figuren in de collecties van Napels en in de enorme bezittingen van het Beierse Nationaal Museum in München, worden enkele van de innemende hoofden van de Howard-engelen toegeschreven aan de beste achttiende- eeuwse meesters: Giuseppe Sammartino (1720-1793), bekend om zijn monumentale sculpturen in marmer en stucwerk, zijn leerlingen Salvatore di Franco, Giuseppe Gori en Angelo Viva, en een Lorenza Mosca (overleden 1789), die werkzaam was bij de Royal Porcelain Factory in Capodimonte en regisseur van de Royal Christmas Crib.
Sinds het geschenk van mevrouw Howard heeft het museum de Napolitaanse kerststalscène nagebouwd, tot grote vreugde van de bezoekers tijdens de feestdagen.
3) Napels en kerstmis (presepe)
https://ciaotutti.nl/reizen-door-italie/campanie/kerstmis-in-napels/
Een spelletje voor u: kunt u Benino zien, de kleine herder die op de grond slaapt? Het is een zeer belangrijk personage in de Napolitaanse presepe. Volgens de legende is de hele presepe de verbeelding van wat Benino droomt! Hij bevindt zich vaak op een speciale positie op de voorgrond, zodat u hem zonder problemen kunt vinden.
4) Youtube Quanno Nascette
https://www.youtube.com/watch?v=l0ruP0TTTPI&feature=emb_logo
Quanno nascette Ninno a Bettlemme
Era nott'e pareva miezo juorno.
Maje le Stelle - lustre e belle Se vedetteno accossí:
E a cchiù lucente
Jett'a chiammà li Magge all'Uriente.
De pressa se scetajeno l'aucielle
Cantanno de na forma tutta nova:
Pe 'nsí agrille - co li strille,
E zombanno a ccà e a llà;
È nato, è nato,
Decevano, lo Dio, che nc'à criato.