Herbert Nouwens Fuga 2.0

Ontmoeting

Dia1 1) Basisdia Ontmoeting
In 1991 kreeg beeldhouwer Herbert Nouwens van de Rijsbouwmeester Kees Rijnboutt de opdracht voor een grote sculptuur bij het belastingkantoor in Amersfoort. Nouwens werkte altijd met staal, dat hij inkocht bij bedrijven die reparaties uitvoerden aan grote bulk-carriers. Toen hij de opdracht verworven had, duurde het nog maanden voordat hij het benodigde materiaal kon bemachtigen. Er is een film van het transport van het staal van het scheepsreparatiebedrijf naar het atelier in Amsterdam. En een film van de eerste proefopstelling. Daarvan toon ik nu enkele fragmenten.

Dia2 2) Dia Films van transport en proefopstelling

Dia3 3) Fuga bij het witte theater – locatie
In 2020 is het beeld overgeplaatst van Amersfoort naar de huidige plek op de oever van het Noordzeekanaal in IJmuiden, direct aan de openbare weg, recht tegenover het Witte Theater. Aan de overkant van het water ligt het hoogoven-terrein. Verderop in het kanaal ligt de grote zeesluis.

Dia4 4) De maker: Herbert Nouwens
De kunstenaar Herbert Nouwens is opgeleid aan de kunstacademie in Maastricht en volgde een indrukwekkende masterclass bij Sir Anthony Caro. Het oorlogsmonument in Oegstgeest was zijn eerste opdracht voor de openbare ruimte. Daarmee vestigde hij zijn naam.
Na jarenlang gewerkt te hebben aan de oevers van het IJ in Amsterdam verplaatste hij zijn atelier naar Slochteren, waar hij nog steeds gevestigd is.

Het beeld

Dia5 5) Het beeld: Formaat en Materiaal en kleur
Het beeld is bovenmenselijk groot. Met zijn hoogte van 17 meter levert de sculptuur zelfs in die grootschalige omgeving een duidelijk signaal: “hier sta ik en ik onderscheid me van alles en iedereen”.
Het lijkt verroest ijzer, maar het is staal. Staal van schepen die hier ooit langs voeren. Nu is het schoongemaakt, versneden, in elkaar gedrukt en uitgedeukt. Losse delen zijn opnieuw aan elkaar verbonden met bouten en lasnaden, maar niet meer in de vorm van een schip.
De sculptuur is een eenheid door de roestbruine kleur die over het hele werk ligt. Alsof het een prehistorisch monument is dat in zijn geheel werd opgegraven.

Dia6 6) Het beeld: (de andere kant) Vorm en Compositie
Door de andere kant gezien vaart er, onder de sculptuur langs, net een bulkcarrier voorbij in het Noordzeekanaal. Het beeld doet daardoor denken aan een open architectuur, aan een reuzeraam, meer nog dan aan een boot. Het is een opengebroken cirkel. Er zijn duidelijk twee schuin omhoogstekende pijlers te zien, die twee opgaande liggende delen dragen. Die liggende delen leunen op het hoogste punt tegen elkaar en tarten de constructie: duwen ze de pijlers nu naar buiten of trekken ze die juist bij elkaar?

Dia7 7) Het beeld: Diepte
Het wordt nog verwarrender van de zijkant gezien. De twee pijlers staan niet precies in elkaars verlengde. Er vindt ergens in het hele ding een draaiing plaats. Omdat de diepte van het beeld gering is ten opzichte van de hoogte en de breedte, en de poten vlak bij elkaar staan ontstaan, de scherpe diagonalen en de indrukwekkende hoogtewerking.

Dia8 8) Het beeld: Fundering - boven de grond
Het is duidelijk zichtbaar: de twee pijlers staan in elkaars verlengde op één brede fundering, maar de ene pijler helt naar voren en de andere helt naar achteren. Het totale voetstuk is zeven meter lang en drie en een halve meter breed. Toch lijkt de balans van dit torenhoge beeld buitengewoon precair.

Amersfoort

Dia9 9) Model en opdracht
Dit is het model dat de kunstenaar maakte en waarmee Nouwens de opdracht kreeg voor het belastingkantoor in Amersfoort. Het model van staal zelf is ongeveer 30 cm hoog. Het is nog steeds in bezit van de kunstenaar. Het is natuurlijk een bijna onmogelijke opgave om hier een sculptuur van te maken van ruim 17 m hoog, en dan nog wel van restmateriaal. Het is het aloude probleem: hoe vergroot je zo’n model? Voor Nouwens is het belangrijker dat zijn beeld een goed beeld wordt, dan dat hij nauwkeurig loyaal blijft aan zijn ontwerp. Hij kan niet anders dan vertrouwen op zijn intuïtie en improvisatievermogen om de vorm en de sfeer van het model zo goed mogelijk te behouden.

Dia10 10) Opstelling in Amersfoort
In Amersfoort stond het beeld opgesteld tussen het belastingkantoor en NS-station Schothorst. Het terrein was niet gemakkelijk toegankelijk en de sculptuur was nog het best zichtbaar vanaf het perron, als intuïtief contrapunt tegenover de rationele gevel erachter. De onderkant van het beeld verdween tussen de struiken in de grond.

Dia11 11) Fundering Amersfoort – onder de grond
In de opstelling in Amersfoort lag het fundament onder het maaiveld. Het beeld is kolossaal en weegt tonnen. Dus werd er advies ingewonnen bij een bouwkundig ingenieur over hoe het fundament het best gemaakt kon worden. De schaal is hier duidelijk wanneer je de breedte van het verticale segment vergelijkt met de man die er peinzend naar staat te kijken. Als dat maar goed komt.

IJmuiden: Fuga 1 wordt Fuga 2.0

Dia12 12) Titeldia IJmuiden: Fuga 2.0
Het belastingkantoor is verkocht aan een projectontwikkelaar. Dus moest de sculptuur verhuizen naar een nieuwe plek. Dit jaar werd het beeld overgebracht naar IJmuiden.

Dia13 13) Filmpje Verplaatsing naar IJmuiden, Montage: filmpje Juliska Kok first try

Dia14 14) Fundering bovengronds
Na langdurig en intensief verkennen van de locatie besloot de kunstenaar het beeld niet ín, maar boven op de grond te plaatsen. Daardoor won het aanzienlijk aan hoogte, maar ook aan onafhankelijkheid. Hij is nu geen deel meer van de grond waaruit hij groeit. Een sculptuur op een sokkel, ook al is het zijn eigen fundament, heerst over de plek waar hij staat.

Verwantschap

Dia15 15) Titeldia Verwantschap
Wanneer een sculptuur wordt verplaatst naar een nieuwe locatie, wijzigt zijn functie. Het is nu geen deel meer van de architectuur waar hij eerst toe behoorde. De cirkel uit Amersfoort, die onder de grond misschien gesloten leek, is door de verschijning van zijn fundament boven de grond, opengebroken door twee poten. In IJmuiden krijgt Fuga de functie van een signaal, en het signaal heeft de vorm van een poort.

Dia16 16) Mycene Leeuwenpoort
Aan de leeuwen kun je zien dat deze poort al een Soemeriese voorganger heeft, maar ja, we moeten toch ergens beginnen met onze zevenmijlslaarzen door de geschiedenis van de poort. De eerste overeenkomst met Fuga wordt hier gevormd door de twee leeuwen, die boven de poort uitsteken, net als het detail boven op Fuga.

Dia17 17) De boog van Constantijn
Vanouds bestaat een poort dus niet alleen uit twee pijlers met een bovendorpel, maar daar bovenop speelt zich iets af dat de functie van de poort toelicht. Een kenmerk waardoor wij begrijpen voor wie of wat de poort bedoeld is.

Dia18 18) Ghiberti en Rodin
Zo is het ook bij de poorten van Ghiberti en Rodin. Die kwamen we al tegen in mijn video over Rodin met de titel ‘Rodin na de film’. Beeldhouwers houden van poorten omdat er achter elke poort een verhaal schuilgaat. Van dat verhaal wordt iets getoond, zowel op de gesloten duren als op de bovendorpel. En meestal is er iets te zien van wat je kunt verwachten als je eronderdoor gaat, door de poort heen, naar de ruimte erachter. Beeldhouwers houden ook van traditie. Dat is iets waar je een eigen draai aan kunt geven. Het gebeurt telkens weer opnieuw.

Oeuvre

Dia19 19) Nouwens Suite 5
Het thema laat de kunstenaar niet los. Zes jaar na Fuga maakt hij deze poort die staat opgesteld aan het Brettenpad in Amsterdam. De symboliek bovenop de bovendorpel is niet duidelijk. Het heeft in ieder geval te maken met intuïtie en gevoel, en is meer dan een noodzakelijke constructie. De poort is vooral beeldhouwwerk. Net als Fuga. En de vormentaal stamt duidelijk uit dezelfde bron.

Dia20 20) De Poort van Bergen
Een paar jaar later maakt de kunstenaar een sculptuur voor het kunstenaarsdorp Bergen, in Noord-Holland. Van de Gemeente moest het een makkelijk, eenvoudig en snel opneembaar beeld worden, dat de automobilist niet te veel mocht afleiden. Door zijn sterke, eenvoudige en majestueuze aanwezigheid houdt het de aandacht natuurlijk juist wel vast. Het krijgt de titel De poort van Bergen, ook al heeft het geen bovendorpel en is de doorgang te smal voor een automobiel. Die moet er omheen en kan het dus van alle kanten goed zien.

Dia21 21) Angels Share
Het beeld Angels Share, dat nu staat opgesteld in Kolham in de provincie Groningen, bestaat ook uit twee zuilen. Het draagt dezelfde naam als de schotse film over een straatboefje, die samen met een drietal criminele jongeren, hun leven een totaal nieuwe inhoud weet te geven, dankzij zijn fantastische neus, lef en doorzettingsvermogen, in de wereld van de whisky. De film is uit 2012, het beeld uit 2014. Het roestvrij staal dat de wolkenlucht en het licht weerspiegelt terwijl de blinkende platen als geurstoffen omhoog krinkelen zou best eens op de film geïnspireerd kunnen zijn.

Besluit

Dia22 22) Fuga bij nacht
Je kunt er natuurlijk over twisten of Fuga wel een poort is. Het heeft nog steeds veel weg van een opengetrokken cirkel. Het is het natuurlijk allebei en nog meer. Het heet Fuga en dat wil zeggen dat het verwant is aan een muziekstuk dat bestaat uit een thema met herhalende varianten. Daarmee is het ook een compositie van Johan Sebastian Bach. Het is een eerbetoon aan de scheepvaart die hier onderlangs ploetert. Het is een signaal voor de langsvarende boten en voor het voorbijrazende verkeer: dit hier is IJmuiden. En het is een antwoord op het huidige TATA-steel aan de overkant, waar dit staal vast en zeker vandaan komt, toen het nog gewoon Hoogovens heette.

Nawoord

Ik noem het Fuga 2.0 omdat het er de schijn van heeft dat er een beeld teruggekeerd is naar zijn oorsprong. Naar de wereld van de koopvaardij en het staal, naar de plek waar het zelf gevaren heeft, toen het nog glad en onbeschadigd was. Naar de plek van zijn ontstaan.
Er is de macht van de geschiedenis. Van de talloze beelden in ons hoofd. Van de schema’s die wij kennen, die de beeldhouwer begeleiden als hij iets maakt. Die ons begeleiden als wij ernaar kijken. Die van een cirkel een poort maken. Of een poort onderin dichtvouwen tot een hoekige cirkel.
Fuga doet alles wat poorten doen. Maar het doet alles wat poorten doen, anders. De zuilen die dragen, de boog die doorlaat, het timpaan met een boodschap.
Toch is Fuga een betere titel dan bijvoorbeeld ‘De Poort van IJmuiden’. Want veel meer dan een poort is de sculptuur een muzikale compositie. Een stuk waarbij je wel de opbouw van het werk hoort, maar je toch constant blijft verbazen over de vorm die daardoor tot stand komt en het gevoel dat wordt opgewekt. Het allerbelangrijkste is dat er na al deze woorden een beeld overblijft, een monumentale sculptuur die indruk maakt. Gewoon, een goed beeld.