Willem de Kooning: Rosy-fingered Dawn

<

Rechtstreeks naar Uw Waardering

Rechtsreeks naar Uw Reactie

1. Vooraf

Harald Rosenberg, de beroemde kunstcriticus van The New Yorker, en tijdgenoot van de kunstenaar, schrijft in zijn monografie over Willem de Kooning:
“Dat werken uit andere tijden geladen zijn met mogelijkheden voor de toekomst, verbindt het heden met het verleden en verzet zich tegen het idee dat het nieuwe gezocht moet worden in fenomenen die speciaal tot onze eeuw behoren, zoals bijvoorbeeld film, snelheid, elektronica of abstracte kunst. Kunst komt tot leven door een keten van inspiratie die geen begin heeft en geen einde – en inspiratie is haar uiteindelijke inhoud.”

2. Ontmoeting: Wat is er te zien

1) Rosy-fingered dawn at Louse point
Een erg groot schilderij. Helle kleuren in grote onregelmatige vlakken. Het centrum is vaalwit met uitlopers naar boven en onderen. De overheersende richting is verticaal, er is geen perspectief, geen voorstelling. Als er al diepte is te zien, dan komt dat doordat de ene kleur zich meer opdringt dan de andere.
Het werk heet Rosyfingered dawn at Louse point ofwel Rozevingerige Dageraad bij Louse Point. Alsof het wel een voorstelling betreft. Vooralsnog is die er niet in te ontdekken: Bij het woord dageraad verwacht je een landschap en in een landschap verwacht je een horizon. Op dit schilderij is geen horizon te zien. Het lijkt eerder een landkaart waar je van bovenaf op kijkt.

2) Willem de Kooning en Edy de Wilde
Willem de Kooning is een geboren Rotterdammer die verhuisde naar New York. Wij beschouwen iemand uit ons land, vooral als hij internationaal belangrijk wordt, het liefst als een Nederlander. Of hij daar zelf ook zo over denkt, kun je betwijfelen. Op deze foto zien we de belangstelling uit Nederland van de Directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam, destijds, Edy de Wilde in het atelier van de Nederlandse veramerikaanste kunstenaar.

3. Het beeld

3) Het beeld: Formaat en Materiaal
Het schilderij is hoog, hoger dan prinses Elena van Yves Klein. Het is ook erg breed, bijna vierkant. Dat is zo groot dat je erin kunt stappen, alsof je in een etalage gaat staan. Zo verdwijnt de wereld buiten het schilderij.
Het is verf op een doek. De verf ziet er in het echt, op het eerste gezicht, niet goed uit: vaal, mat en vuil. Dat is schijn die kan bedriegen, misschien hoort het wel zo. In ieder geval lijkt het geen Rembrandteske olieverf. Het is acrylverf en misschien zit er huis, tuin- en keukenverf doorheen.

4) Het beeld: Vorm en Compositie
Grote vlakken, erg onregelmatig, met rafelige contouren. Breed uitgelopen verfstreken over sporen van andere kleur. Elke keer als er eentje echt een vlak aan het worden is, schiet er wel weer een dikke streek naar buiten, die zich in de ruimte boort buiten zijn eigen kleur. Als je het hele schilderij leest als een landkaart, dan zie je een brede, bijna witte rivier met links en rechts een oever. Zoals grote rivieren door havensteden lopen als New York en Rotterdam. Die oevers hebben gele walkanten en een roze brug die bijna de oevers verbindt. Zo ongeveer als Brooklyn bridge in New York. Of de Erasmusbrug in Rotterdam.

5) Het beeld: Kleur
Je kunt een rondgang vermoeden, als je de bruine kleuren volgt van linksonder in het schilderij via een cirkelboog bovenlangs en dan verder weer terug naar het bruin rechts. Er zijn weinig kleuren: geel. Een bleek blauw en een bleek grijs. Roze. En erg veel vaalwit. Door de spreiding van de kleuren blijft het schilderij goed bij elkaar: de gele vlakken, de roze vlakken en het blauwe en grijze vlak vormen telkens een paar die een denkbeeldig veld omsluiten. Van dichtbij kun je zien dat sommige lagen dik zijn en dat er heel veel lagen over elkaar zijn aangebracht. Op de bovenste laag zie je in het echt dikke spetters en klodders, alsof De Kooning er verf met zijn kwast naar toe heeft geslingerd. En toch lijkt dat niet heel toevallig of ongecontroleerd. Hoe langer je kijkt, des te meer wordt het schilderij een eenheid.

6) Het beeld: kleuren op het digitale scherm
Drie verschillende internet kopieën op het beeldscherm: de ware kleuren zijn niet te herkennen.
Op de vorige dia was het al te zien: er is serieus wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de kleuren en de verf van het schilderij. Maar dat maakt de kleuren kennelijk niet perfect digitaal reproduceerbaar. Reproducties zijn altijd al moeilijk en vaak onbetrouwbaar, maar met zo'n teer werk als dit blijkt het beeldscherm een echte ramp. Deze drie afbeeldingen heb ik alle drie in fotoshop ingeladen om ze op hun kleuren te vergelijken. Er is maar een conclusie mogelijk: je moet naar het werk toe om de echte kleuren goed te zien. Gelukkig hangt het er nog steeds, daarbeneden in het Stedelijk Museum in Amsterdam.

7) Het beeld: Gebaar
Het kwam al ter sprake: er is gespetterd. Hij heeft ook geveegd met een kwast. Er is niet ouderwets netjes en secuur geschilderd. Het is geen fijnschilderen wat hier gebeurt. De Kooning schilderde niet wat hij zag maar wat hij voelde, wat in hem boven kwam terwijl hij in de studio werkte. Het gaat om het gebaar. Het gebaar is een lichamelijk proces, waarbij de actie nu eens spontaan, dan weer na lange concentratie in gang wordt gezet. Het schilderij heeft er van allebei. Het gebaar wordt door het hele lichaam gedragen. Dat moet ook wel bij een formaat als dit. Het gebaar wordt door het formaat opgeroepen. Dat formaat heeft de schilder uitgekozen. Hij ziet zijn schilderen als lichamelijke arbeid. Een arbeid die hem verplicht zélf in beweging te komen. Een arbeid waarbij zijn eigen bewegen zichtbaar wordt in het schilderij. Het schilderij is een getuigenis van zijn bewegen.

4. Verwantschap: wat zou dat kunnen betekenen:

8) rozevingerig (detail van het schilderij)
Het schilderij heeft een literaire titel. Rozevingerige dageraad is een begrip uit de Ilias en Odyssee van Homerus, de klassieke Griekse dichter. Omdat Homerus rozevingerig altijd gebruikt als hij over de dageraad spreekt, noem je zo'n woord een epitheton, een toevoegsel. Het kan niet anders dan dat Willem de Kooning het Homerische begrip kent.
Het Engels voor rozevingerig is Rosyfingered en levert hetzelfde probleem als de Nederlandse vertaling: is het rozenvingerig dus als een roos, of roze-vingerig, dus ‘met roze vingers'. En misschien is het allebei: rood van rozenrood en roze van roze vingers. Strikt vertaald uit het Grieks is het letterlijk: ‘met rode vingers’. Hoe dan ook, Willem de Kooning verwijst met zijn titel nadrukkelijk naar de klassieke literatuur.

9) Eos (godin van de dageraad op een Griekse vaas)
De Dageraad in de klassieke literatuur is een godin en zij heet Eos, ook wel uitgesproken als Eoos. Zij draagt een saffraankleurige jurk en zij vliegt voor de zonnewagen van de god Helios uit, om voor hem op tijd de poort van de dag te kunnen openen. Op deze vaas staat zij zelf met vleugels op een strijdwagen die wordt getrokken door een tweespan gevleugelde paarden.

10) Michelangelo Dageraad
Michelangelo kent zijn klassieken en zijn Dageraad is daarom ook een vrouw. Dat verbindt haar natuurlijk met de geboorte van de dag. Bij Michelangelo is de nacht een vrouw, de dageraad een vrouw, de dag een man en de schemering een man. De Dageraad is altijd een overgang, een bewegen van de nacht die overgaat in de dag, en brengt een verhoogd besef van het voortschrijden van de tijd. De nacht is voorbij en er wordt een nieuwe dag geboren. Dat is de geboorte van een nieuw leven.

11) Guido Reni: Verwarring
Op het fresco van Guido Reni zien we Phaethon in de zonnewagen van Helios. Het verhaal van Phaethon slaan we nu even over en ook de reden waarom hij in de zonnewagen zit, terwijl Aurora, ofwel Eos hem vooruit vliegt. Ze heeft wel iets van een vlak in het schilderij van De Kooning vind ik. Vooral door de vaart waarmee ze het hemelrijk doorklieft. En door de saffraankleur. Slechts één draad saffraan volstaat om een liter kokend water in een uur diepgeel te kleuren. Die kleur is een roodachtig geel en in de oudheid alleen door goden en koningen te verkrijgen vanwege de zeldzaamheid van saffraan. De nabootsing van de kleur door Willem de Kooning lijkt trouwens beter gelukt dan die van Guido Reni.

12) Van Tilburg: Phaethon
Overigens wordt het verhaal uit Ovidius over Phaethon uitgebracht in 2013 door Magda van Tilburg, als stripverhaal, compleet met de Latijnse tekst, haar eigen vertaling naar het Engels en door haar zelfgemaakte tekeningen. U kunt de verwijzing vinden in de bronnenlijst op mandarte.nl/mzmk. Het is een goed idee om haar stripboek op internet op te zoeken. U gaat ervan genieten.

13) Woman and Bicyle
Voor Willem de Kooning was de vrouw al een belangrijk onderwerp in zijn schilderkunst, ver voordat hij zijn Dageraad schilderde. 10 jaar eerder schilderde De Kooning deze ‘Vrouw en fiets’. Zelf schreef hij daarover:
“Inhoud is een glimp van iets, een flitsmatige ontmoeting. Het is iets heel nietigs – iets heel nietigs, inhoud. Toen ik bezig was die figuren te schilderen moest ik aan Gertrude Stein denken, alsof ze dames van Gertrude Stein waren – alsof een van hen op een bepaald moment zou zeggen: ‘Hoe vind je me?’ En ik kon er al die tijd mee doorgaan omdat het voortdurend kon veranderen; haar vorm kon zich vrijwel omkeren, of verdwijnen, of terugkomen, en elke grootte aannemen. Omdat deze inhoud bijna alles wat er kon gebeuren voor zijn rekening kon nemen”

14) Morning, The Springs (Untitled I)1983
Twintig jaar later, De Kooning is dan bijna 80 jaar oud, is de ochtend met meer beweging gevuld. Het roze is praktisch verdwenen en de kleurvlakken krijgen randen als windvlagen. Er is veel contrast in de kleuren, in het diepe rood, het heldere blauw, harde paars en opdringerige geel. Er is veel beweging, een dwarrelen en tuimelen van vormen en lijnen alsof ze van boven naar beneden voorbij komen. Vergeleken met de ochtend van twintig jaar eerder is deze groter van gebaar, met een sterk tijdsverloop. Het blijkt ook op zijn hoge leeftijd nog steeds waar te zijn wat De Kooning eerder zei: ‘het is iets heel nietigs, inhoud. Het kan voortdurend veranderen.’

5. Besluit: hoe belangrijk is het

15) Rosy-fingered opnieuw
Er zijn bronnen die bij dit schilderij verwijzen naar het vrouwelijke in de niet-figuratie. Het tekstbord in het Stedelijk Museum vermeldt dat als volgt:
“De vrouw, het landschap en de versmelting van beide zijn terugkerende thema’s in het werk van Willem de Kooning. (Sic!) Rosy fingered Dawn at Louse Point was geïnspireerd op het kustlandschap van Long Island. De grote kleurvlakken die in dik impasto zijn aangebracht typeren de kunstenaar. Het roze lijkt op de huid en doet denken aan zijn uitspraak: ‘Het Landschap is in de Vrouw en er is Vrouw in het landschap’.”
Zo letterlijk als het Stedelijk Museum wil ik het niet opvatten. Het lijkt me een uitspraak van De Kooning waarmee hij een gevoel wil uitdrukken, zonder dat hij specifiek naar een bepaalde vrouw in een bepaald landschap verwijst. Hij schilderde niet als een Monet of Van Gogh buiten, en plein air, om een landschap weer te geven. Hij maakte ook geen portret zoals de oude Grieken deden of een beeld zoals Michelangelo maakte, ook al kennen wij veel sculpturen van hem. En zijn eigen vrouwen-schilderijen zijn niet zo lief en zacht en roze als dit ochtendgloren.
De Kooning schilderde dit hele grote, niet draagbare schilderij in zijn atelier. Niet figuratieve kunst is vaak een weergave van een gevoel dat wij binnen in ons herkennen. Dat gevoel kan opgewekt worden door iets heel concreets, zoals een landschap in de ochtendzon. Het lijkt onmogelijk om een beeld te maken, of een schilderij, van onze innerlijke wereld, van een gevoel dat in ons wordt gewekt. De Kooning doet toch een uiterste poging: de sensatie van het bleke licht van het ochtendgloren met de eerste zonnestralen, de snelheid van de tijd, de ongrijpbaarheid van de wereld, onze ontroering van het moment.

Afsluiting

Ik zie het schilderij als een ‘gebeuren’. Niet als iets dat vaststaat. Zoals elke nieuwe ochtend nieuw is, zo is elke ontmoeting met dit schilderij weer nieuw. Er is geen afbeelding, geen vaste verwijzing, geen rechtstreekse betekenis. Er gebeurt iets. Er gebeurt iets in het schilderij, er gebeurt iets in ons. Er gebeurt iets met het schilderij. Het schilderij gebeurt.

Bronnen

1 Muziek: Watercolors – John Deley and the 41 Players.
2 Uit de monografie Willem de Kooning door Harald Rosenberg,
Meulenhoff 1979 ISBN 90 290 0539

3 https://www.dekooning.org/the-artist/artworks/paintings/rosy-fingered-dawn-at-louse-point-1963_1963#64

Rosenberg 1979
Rosenberg schrijft:
Zowel kunst als kunstenaars hebben een gebrek aan identiteit en kunnen zichzelf alleen maar bewijzen door zich met elkaar te verstaan. Ze zijn afhankelijk van elkaar en kunnen alleen van elkaar onderscheiden worden door hun wisselwerking. Het koorddansen van de kunstenaar staat model voor de poging van het individu om vorm te geven aan zijn beleving binnen een blijvende toestand van sociale en culturele wanorde. Bij De Kooning is schilderkunst een volledige roeping, omdat schilderen hem maakt tot wie hij is. Hij is zich bewust dat kunst niet voorziet in plotselinge inzichten en dat de problemen van de moderne mens niet worden opgelost door de kunst. Hij is zich er ook van bewust dat de overgang tussen hoog en laag in wat hij noemt “het drama van vulgariteit” hoort bij de menselijke staat. Zonder de geringste neerbuigendheid schept hij behagen in lawaaierige muziek en films, stripverhalen, televisieprogramma’s en reclames

4 Rozevingerig of rozenvingerig?
• DBNL:Rozenvingerig:
https://www.dbnl.org/tekst/_taa014200201_01/_taa014200201_01_0106.php
het klinkt mooi, als een echt dichterlijk woord. Verbonden met de frisse en vrolijke sfeer van een pril begin. De eerste dichter, de eerste epen, het begin van de West-Europese poëzie. Ochtendkrieken, zonneschijn, een nieuwe dag. Sfeer van verwachting en toekomst, alles is nog mogelijk. Het dichtersmoment bij uitstek, vergelijk ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’ (Herman Gorter, ‘Mei’) en ‘o muze in het morgenlicht’ (Jan Engelman, ‘Vera Janacopoulos’).
Alles wijst erop dat in het epitheton roosvingerig het element roos geen betrekking kan hebben op de bloem van die naam, maar alleen op de karakteristieke oerkleur van de (inmiddels ook in vele andere kleuren leverbare) bloem: rood, roze of rozerood. Strikt genomen zou men van een ‘roodvingerige’ dageraad moeten spreken en niet van een ‘roosvingerige’, maar om een of andere reden is in de loop der jaren het laatste woord ingeburgerd geraakt als vertaling van het Homerische rhododaktylos. Positieve bijbetekenissen: bloemen, rozen, liefde. Morgenstond heeft goud in de mond. Rooskleurig. Rozengeur. (Bron: dbnl.org)
• NB: wij vertaalden het vroeger als roze-(kleur)-vingerige dageraad.
• Ben Bijnsdorp vertaalt het als rozevingerig: https://benbijnsdorp.nl/homeros/od12_1.html
• Frans van Oldenburg Ermke vertaalt het als rozevingerig: Frans van Oldenburg Ermke (1959) Kempische Boekhandel, Retie, p.585
• Imme Drost vertaalt het als Rozenvingerig: Imme Dros (2000) Atheneum-Polak en Van Gennep, p. 199

5 Wikipedia:
"Homerus gaf enkele epitheta aan Eos, waaronder rozevingerige ("rhododáktylos") en met saffraankleurig kleed ("krokópeplos"). Deze duiden op de kleuren van de hemel waarlangs Eos met haar tweespan reed. In de Ilias en de Odyssee wordt beschreven dat ze een gele jurk had, die geborduurd of geweven met bloemen was. Ze is op Attische vazen afgebeeld als een bovennatuurlijk mooie vrouw, met een tiara of diadeem en met grote vleugels van een vogel.”

6 Eoos (of Eos) op Krater:
Eos in her chariot flying over the sea (dolphin left and fish right). Red-figure krater from South Italy, 430–420 BC. Publiek domein File:Eos chariot 430-420 BC Staatliche Antikensammlungen.jpg Geüpload: 31 oktober 2007 https://nl.wikipedia.org/wiki/Eos_(mythologie)#/media/Bestand:Eos_chariot_430-420_BC_Staatliche_Antikensammlungen.jpg

7 Phaeton van Van Tilburg: https://booxalive.nl/phaethon/

8 Woman and bicycle: Catalogus 1985 Stedelijk Museum Amsterdam, bij de tentoonstelling La Grande Parade, p.188

9 De tekst van het Stedelijk Museum: (citaat)
De titel Rosy-Fingered Dawn at Louse Point is een verwijzing naar een van Willem de Koonings favoriete plekken op Long Island in New York. Tijdens zijn periode op Long Island reed De Kooning dagelijks op zijn fiets naar Louse Point, waar hij naar het water keek. Hoewel dit schilderij het beeld oproept van idyllische natuur, werd het in werkelijkheid geschilderd in het atelier van de kunstenaar in New York, kort voor hij naar Long Island verhuisde. Kenmerkend voor het schilderij zijn de grote vlakken kleur, de pasteltinten en de complexe oppervlakken. De kleur is opgebouwd uit een dik impasto. Voor deze abstracte weergave van een landschap maakte De Kooning gebruik van zijn intuïtie en herinnering. Het door De Kooning toegepaste roze lijkt op huid en doet denken aan zijn uitspraak: “Het landschap is in de Vrouw en er is Vrouw in het landschap”. Dit was het eerste schilderij van De Kooning dat werd aangekocht door een Europees museum.

10 Schierbeek, Bert. 'Willem de Kooning: een portret’. (citaat)
'De logica van het werk van De Kooning ligt niet in de rationele consistentie ervan maar in de nooit eindigende strijd van de kunstenaar met het schilderen en de mogelijkheden ervan. Iedere confrontatie met tekenplank of doek is een bijzondere situatie die om een nieuwe handeling vraagt - en handeling en kunstenaar zijn één. Het web van energieën dat hij heeft geweven tussen zijn schilderijen en zijn leven, sluit de vorming van ieder definitief denkbeeld uit.'

Uw Waardering

Uw reactie