Thomas Schütte Vater Staat

Thomas Schüttes Vater Staat zegt iets over onze tijd. Het is een ingewikkelde tijd. We luisteren allemaal naar vadertje staat, omdat we verwachten dat hij ons zal verlossen van de corona-pandemie. En opeens blijkt vadertje staat niet meer zo betrouwbaar: hij deed in het verleden mee aan slavenhandel. En was dat nou vadertje staat of gewoon een individuele slechterik? Hoe dan ook, er zijn nogal wat beelden gemaakt in de geschiedenis, die het nu moeten ontgelden. Een van de aanleidingen vormt de sokkel. Aan beelden op een sokkel kleeft vaak een smetje. Want die werden veelal opgericht vanuit het belang dat ze hadden voor een enkele groep, meestal die welke aan de macht was.

I Ontmoeting

1. Vater Staat Venetië
In de stad van de Dogen werd tijdens de Biënnale van 2011, door de Franse miljardair en kunstverzamelaar François Pinault, op de Punta Dogana een bestaande opslagplaats omgebouwd tot een eigen collectiemuseum. In de traditie van Peggy Guggenheim, zeg maar. Als schowpiece van de eigen collectie stond voor de schutting de sculptuur van Thomas Schütte Vater Staat.

2. Vater Staat Kop detail
Misschien herkende Pinault iets van zichzelf in deze strenge kop. Deze Vader van de Staat lijkt cynisch en berekenend, ongenaakbaar en vooral niet empathisch. Hij weegt de belangen van het rijk af naar hun prioriteit en is onverzettelijk in zijn mening. Platte politiek zelfverheerlijking wordt door hem geminacht.

3. Vater Staat Lijf Detail
Het kleed dat hij draagt is samengeknoopt om niets. Er is geen lichaam. Er is een knoop in zijn gordel die het kleed samenhoudt als bij een Japanse Samourai. Hij straalt de ascese uit van de abt van een belangrijke priorij. De kracht van deze figuur, die twee keer zo groot is als een gemiddeld mens, zit niet in het lijf maar in het hoofd. Hij heeft geen ontzag voor de sterkste. Er is uiteindelijk altijd maar één winnaar, niet het lichaam maar het verstand.

II. Associaties

4. Doge Foscare
Kunst komt nooit zomaar uit de lucht vallen. Er is altijd een traditie waartegen wordt geschopt, of waarop wordt geleund. In Venetië fungeerden de Dogen als Staatsvaders, die met hun hele kapitaal en de benodigde sluwheid alles deden om de stad welvarend en machtig te maken. Zij zouden nooit zelf het zwaard hanteren. Hun wapen was verstand en inzicht, intriges desnoods. Hun uiterlijk met Dogenmuts en mantel was het zichtbare kenmerk van hun wijsheid. Hier zie je de doge knielen voor het zinnebeeld (de leeuw) van de H. Marcus. Die heeft een opengeslagen boek onder zijn voorpoot. Marcus is de beschermheilige van schrijvers, van notarissen, en van bouwvakkers. En van Venetië.

5. Doge Loredano op zijn tombe
Inde kerk van San Giovanne e Paulo in Venetië staat dit beeld van Doge Loredano op zijn graftombe. Het tekent een man die geen bevelen geeft maar een man die iets uitlegt of toelicht. Zijn muts, overkleed en magere lijf doen denken aan Schüttes Vater Staat. Bovendien zit hij op een zetel, niet de plek om legers aan te voeren of oorlogsdaden te begaan.

III. Tegenhangers

6. Machiavelli
Niccolo Machiavelli, met zijn humanistische uiterlijk, schrijft zijn opvoedregels voor de vorst in 1513 onder de titel “Il Principe”. Hij schrijft zijn ideeën uit voor een despoot: de fervente nationalist die slechts op één manier werkelijk kan slagen. Door zijn vijanden en tegenstanders te verpletteren. Geen democratische principes tellen, het gaat om de macht van de heerser.
Machiavelli (1469-1529) nam Cesare Borgia als voorbeeld: die was gevreesd om zijn wreedheid, gericht op macht, onbarmhartig voor het volk, in bezit van een eigen leger, geen huurlingen, de adel en rijke staatslieden ontziend, luisterend naar slechts één soort raadslieden. Vooral wars van vreemdelingen. Er is maar een remedie tegen oproer en zogenaamde vrijheid: algehele vernietiging.
Op de plint van het beeld staat: NICCOLÒ MACCHIAVELLI. Het Uffizi is zich bewust van de verkeerde spelling van de naam Machiavelli en zegt op haar website website: "P.S. als je het verschil ziet tussen de naam op het beeld en hoe wij het nu spellen, het was de beeldhouwer die fout zat."
Het beeld is een typische negentiende eeuwse opvatting van de klassieken. Vandaar het portret ernaast uit de 16e eeuw, dat een ander mens laat zien.

7. Cesare Borgia
Cesare Borgia (Rome, 13 september 1475 – Viana, 12 maart 1507) was een telg uit het Italiaanse adellijke geslacht van de Borgia's. Hij was de zoon van paus Alexander VI en diens minnares Vannozza dei Cattanei. Met de hulp van de paus en de Franse koning veroverde hij de Romagna in een mum van tijd, maar verloor het weer even snel na de dood van zijn vader. Iedereen was bang voor zijn wreedheid; voor Niccolò Machiavelli was hij echter de ideale vorst.
De toon van het standbeeld is veranderd: we zien nu een trotse veldheer in krijgstenue.

8. Erasmus in Rotterdam
Venetië is de stad van de dogen, Rome is de stad van de pausen, Rotterdam is de stad van Erasmus. Alle drie de steden laten zich liever voorstaan op hun geestelijke beschaving en menselijkheid, dan op hun wereldlijke macht. Dat hebben ze ook niet nodig, die is er toch wel. Erasmus draagt een soort baret en is gehuld in een wijde pij, die eerder doet denken aan een mantel dan aan een monnikskleed. Hij leest uit een boek. Hij staat op een sokkel. Dat betekent dat je naar hem moest opzien. Hij werd vooral hoog aangeslagen om zijn geestelijke verdiensten: studeren en schrijven.

9. Idem, nu op het plein
Erasmus schrijft in 1516, drie jaar na Machiavelli die hij vast en zeker gelezen heeft, een vorstenspiegel voor Keizer Karel V. Het werk gaat uit van de vrijheid van de burgers en zich richt tegen het nationalisme. De titel luidt Institutio. Al lezend als een echte geleerd schrijdt het beeld voort, de toekomst tegemoet, op zijn sokkel. Maar het beeld helt te veel opzij naar voren en zijn zwaartepunt ligt praktisch buiten de sokkel ligt: hij valt wel eens om!

10. Colston in Bristol
Edward Coltons standbeeld staat niet in krijgstenue, ook niet in de pij van humanist of monnik, maar in de outfit van de geslaagde zakenman.
Geboren in Bristol uit een familie van kooplieden, werd hij koopman, aanvankelijk handelend in wijn, fruit en kleding, voornamelijk in Spanje, Portugal en andere Europese havens. In 1680 legde hij zich toe op de Trans-Atlantische slavenhandel door lid te worden van de Royal African Company, een bedrijf dat een monopolie had op de Britse handel in Afrikaanse slaven. Met de opbrengst begon hij in 1682 leningen te verstrekken. Tijdens de Glorious Revolution financierde hij het winnende kamp van koning Willem III van Oranje. Tijdens zijn meest lucratieve jaren had hij ruim veertig slavenschepen in de vaart. De plaquette aan de zuidkant draagt de woorden "Opgericht door inwoners van Bristol als een gedenkteken van een van de meest deugdzame en wijze zonen van hun stad AD 1895". Je kunt je afvragen wie die inwoners van Bristol waren in 1895.
Op de foto ernaast, van het omvergehaalde beeld, is het corona-effect duidelijk: ook de protesteerders die het beeld in de rivier dumpen, dragen geheel volgens de richtlijnen van hun vadertje staat een mondkapje.

11. JP Coen in Hoorn
Jan Pieterszoon Coen staat er in Hoorn bij als een zwaard dragende, machtige overwinnaar en bevelhebber. Over het beeld van Jan Pieterszoon Coen, Coltons evenknie in Hoorn, is veel te doen. Is het geschiedvervalsing om het weg te halen, of is het geschiedvervalsing om het te laten staan? De geschiedenis van het beeld van JP Coen in Hoorn is vergelijkbaar met die van Colston in Bristol. Beide zijn negentiende -eeuwse beelden die laten zien hoe de notabelen aan het eind van de 19e-eeuw hun vroegere helden zagen. Het zijn geen van beide objectieve beschrijvingen van de geschiedenis.
Op de foto van het beeld is het tekstbord te zien dat de dubbelhartigheid van het Hoornse stadsbestuur aantoont: Er staat kort samengevat: “ Ja, JP Coen was behoorlijk fout, maar we laten hem hier toch staan, op zijn sokkel op het belangrijkste plein, midden in de stad”.
Zoveel is duidelijk: Colston en Coen zitten in hun mentaliteit dichter bij Machiavelli dan bij Erasmus. Hoe belangrijk de beelden zijn voor de traditie van de beeldhouwkunst zelf, is nog niet beslist, laat staan of hun plek in de stad daarmee gerechtvaardigd is.
Coen is op deze foto niet gesneuveld, maar per ongeluk door een voertuig van de Gemeente Hoorn van zijn sokkel gereden.

IV. Vadertje Staat

12. Drees
Dit standbeeld van Nederlands ‘vadertje Staat’, Willem Drees, oprichter van de verzorgingsstaat, staat op het Buitenhof in Den Haag. Drees werd verkozen tot de beste premier van na de tweede wereldoorlog. Maar zojuist is hij uit de canon van de Nederlandse geschiedenis gewipt door onze zogenaamd nieuwe, neoliberale inzichten. Het Corona-virus heeft echter duidelijk gemaakt dat wij eigenlijk niet zonder vadertje staat kunnen. En dan liefst eentje volgens de opvattingen van Erasmus, niet die van Machiavelli.
Drees is hier net zo afgebeeld als Schüttes monument, met de nadruk op het hoofd, zonder lichaam om het hoofd te dragen. Dat wordt overeind gehouden door vier stalen pijlers.

13. Thomas Schütte Vader Staat aangekleed
Deze Vater Staat is sterk ironisch en duidelijk afkomstig van Schüttes serie United Enemies. Dit keer geen hoofddeksel. De mantel blijkt nu ook een insnoering te zijn en beperkt de bewegingsvrijheid van de drager. In Schüttes serie is ook de geestelijke vrijheid vaak beperkt, door de tegenhanger die aan de drager wordt vastgeklonken.

14. Thomas Schütte Grosser Respekt met detail
Großer Respekt van Thomas Schütte in De Pont in Tilburg, toont een openbaar plein, waar in het midden een groot monument staat opgericht. De drie mannen zijn tragikomisch, aan elkaar vastgebonden, met hun voeten in een tot de rand gevuld bassin als een speciekuip. Hun armen maken loze gebaren, en niemand om hen heen schenkt ook maar enige aandacht aan hen. De boodschap is duidelijk: theorieën en beloftes van politici maken geen indruk meer.

15. Thomas Schütte Palazzo Grassi
François Pinault heeft intussen Palazzo Grassi ook ingericht als persoonlijk museum. Omdat de Punta Dogana werd opgetuigd voor een overrompelende show van Damien Hirst, verhuisde Vater Staat tijdelijk naar het plein naast het Palazzo Grassi. Ongeacht de kapitalen die er met Pinault en zijn collectie gemoeid zijn, is het beeld daar een eerbetoon aan de geest, aan soberheid en wijsheid. Zijn afmetingen tegenover de mens ernaast en de entree van het gebouw erachter, spreken boekdelen.

V. Besluit

Zonder sokkel staat Vater Staat, geïnspireerd op de 16e eeuw, dichter bij onze eigen tijd, dan bij de 19e-eeuwse opvattingen die we zagen in de sculpturen van Colton en Coen. Het beeld is een oproep voor een hernieuwd humanisme. Maar zover is het nog niet. Ook al schuift neoliberaal voorzichtig op naar het midden, rechts extremisten bundelen hun krachten. Er is nog een lange weg te gaan.

VI. Aantekeningen/research

1) Pinault
https://tableaumagazine.nl/articles/arnault-vs-pinault-deel-1
2) Renaissance uiterlijk
(foto: https://www.fotocommunity.de/photo/vater-staat-esc/26293548) kruising met humanisten als Erasmus (1467-1535) en Thomas More (1478-1535), Cosimo de Medici en Lorenzo il Magnifico (1449-1492). Ofwel, geleerde wijze mannen die ons vertrouwen inboezemen.
3) Erasmus
https://nl.wikipedia.org/wiki/Desiderius_Erasmus
4) Machiavelli
Il principe (De Vorst) 1513-1514: Machiavelli (1469-1529) nam Cesare Borgia als voorbeeld, een soort Jan Pieterszn. Coen van zijn tijd: wreed, gericht op macht, onbarmhartig voor het volk, in bezit van een eigen leger, geen huurlingen, de adel en rijke staatslieden ontziend, luisterend naar slechts één soort raadslieden. Vooral wars van vreemdelingen. Er is maar een remedie tegen oproep en zogenaamde vrijheid: algehele vernietiging. (Cf. Nationalisme en Trump)
https://nl.wikipedia.org/wiki/Cesare_Borgia
5) Standbeeld van Colston in Bristol:
Na zijn dood werd Colston geëerd in zijn geboortestad, waar verschillende straten, scholen en gebouwen zijn naam dragen. In 1895 werd van hem een prominent bronzen standbeeld opgericht.
Sinds de jaren negentig van de twintigste eeuw, met toenemende aandacht voor de rol van Colston in de slavenhandel, is er steeds meer kritiek op de herdenking van Colston in Bristol.[5] Op 7 juni 2020 werd in Bristol het standbeeld van hem neergehaald en in de plaatselijke haven gegooid door actievoerders tijdens de protesten na de dood van George Floyd.[6]
6) J.P. Coen in Hoorn
Algemeen Dagblad. Tonny van der Mee 19-06-20
“Nog voor het standbeeld van Coen op 30 mei 1893 in zijn geboorteplaats Hoorn onthuld werd, was het al omstreden. Het sociaal-democratisch tijdschrift Recht voor Allen schreef twee dagen daarvoor in een paginagroot artikel over de ‘roof, moord en bloeddorst’ onder de vlag van de VOC, waarvan de Indische bevolking slachtoffer was geworden. Het blad schreef: ,,Men wischt de bloedvlekken niet af van Coen’s nagedachtenis door de bewering, dat hij moet beschouwd worden als een kind van zijn tijd, dat hij handelde als ‘Calvinist’. Coen is en blijft een hond.’’
Vooral in de Molukse gemeenschap wordt de heldenverering van Coen verafschuwd vanwege de strafexpeditie op de Banda-eilanden, waarbij duizenden bewoners werden vermoord. Molukkers protesteerden in 1987 bij de viering van de 400ste verjaardag van Coen in Hoorn tegen de moordpartijen van ‘de Slachter van Banda’. Ze deelden pamfletten uit.
7) Drees
‘Historische Helden, over helden op sokkels:
https://www.haagshistorischmuseum.nl/files/2016-01/2-onderwijsdossier-held-op-sokkel-achtergrondinformatie.pdf