Eduardo Chillida "Berlijn"

 Ik krijg erg leuke reacties op mijn video’s. Eentje luidde als volgt:
“Ha Jeroen!
Wat leuk om op deze manier je netwerk te onderhouden! En ja, iedereen heeft tijd, of sterker nog; hunkert ernaar, om via de laptop de meest interessante en spannende filmpjes te krijgen. Dus kom maar op met je playlist! Ik zie uit naar een video over Chillida....”
Eduardo Chillida. In het spaans wordt zijn naam uitgesproken zonder de dubbele ll: Eduardo Chi-ida maar in het Baskisch, de landstreek waar hij vandaan kwam, zeggen ze Chillida net als wij dat doen.

En hier is ie dan: Eduardo Chillida: Berlijn.

Deze sculptuur staat in het hart van Berlijn voor de rijkskanselarij, dat is nu het hoofdkantoor van Angela Merkel.

De sculptuur bestaat in feite uit twee bijna identieke delen. Elke sculptuur bestaat uit een staander, een vierkante zuil, kolom of staaf waarop eenzelfde zuil, kolom of staaf ligt.

De horizontaal liggende staaf is aan één einde gespleten in vier even dikke, eveneens vierkante staven. Deze zijn allemaal verschillend van lengte. Als armen van inktvissen reiken zij allemaal in dezelfde richting, het verlengde van de zuil. Sommige zijn sterk gebogen en dat is wonderlijk omdat de rest van de sculpturen streng geometrisch en onbuigzaam zijn. Ze doen enigszins denken aan slagtanden van olifanten. En volgens sommige Duitse beschouwers gaat het hier om vingers. Natuurlijk schiet de taal tekort want het zijn geen armen, het zijn geen vingers en het zijn geen slagtanden.
Wij hebben er geen woorden voor. Zelfs het woord zuil, of kolom, of balk, zegt niet wat er te zien is. Gelukkig hebben we nu alle mogelijke middelen zoals fotografie en film om het beeld te laten zien, want in taal is het niet te vatten.

Het is zelfs fijn dat het in de verste verte nergens op lijkt. Want als het echt vingers waren zouden we waarschijnlijk niet meer zien waar het om gaat. Dan zouden we op zoek gaan naar handen en armen en vergeten dat het misschien iets anders aan ons mee te delen heeft. Hoe moeizaam ook, we zullen het dus moeten accepteren zoals het is zonder dat we er woorden voor hebben. Dat is heel inspirerend, want nu kunnen wij zelf aan de slag.

Toen wij er waren in december 2013, net voor kerstmis - wat je nog kunt zien aan de boom voor het gebouw -, stonden er nog geen hekken en kon ik er rustig omheen lopen en deze foto’s maken. Door de grote hoogte en door de massiviteit van het staal is het beeld erg indrukwekkend.

Het eerste wat ik wilde weten is of de acht uitgestrekte tentakels elkaar ergens raken. Dus wandelde ik ervoor langs en maakte foto’s van rechtsvoor en linksvoor.

Op de foto van linksvoor, kun je nog net de kop zien uitsteken van de rechtersculptuur door de bovenste boog van de linker. Daaraan kun je zien dat alle tentakels elkaar niet raken.

Het is eerder een voorzichtig aftasten van elkaars ruimte. Daarom zijn degenen die dreigen elkaar te raken of in de ander zijn ruimte te komen, sterk gebogen terwijl andere, die dat gevaar niet lopen, min of meer vooruitsteken. Hier ligt de reden waarom deze beelden in een hoek ten opzichte van elkaar staan, alsof ze op een podium staan in een toneelstuk. Dat is omdat er voorzichtigheid is geboden. Je weet als sculptuur in je totale gelijkwaardigheid dat je met respect naar de ander moet omzien. Voordat het knuffelen of de ruzie begint beweeg je eerst voorzichtig naar elkaar toe. Alles in je is gericht op die ander in wie je zoveel gelijkaardigs vermoed. Maar het is nog niet zeker hoe deze ontmoeting zal aflopen. Toch heb je intuïtief al besloten dat je meer wilt met die ander, en daarom sta je stevig verankerd op je eigen plek. Je wilt de ander immers laten weten dat het menens is.

De ontmoeting is dus nog geen omhelzing geworden, maar het zit er dichtbij. Er zijn al segmenten die het helemaal met elkaar eens zijn, maar er is ook nog twijfel bij anderen.
Er zijn artikelen geschreven die in dit beeld agressie zien. Maar daar kan ik het niet mee eens zijn omdat de toenadering zo voorzichtig en respectvol is.
Het zijn twee mastodonten. Zich bewust van hun eigen enormiteit weten ze ook maar al te goed wat kwetsbaar zijn betekent. Want kwetsbaar zijn ze. Die kwetsbaarheid zit niet in het eigen gestel, maar in het weten dat elke strijd zal leiden tot vernietiging van beiden.

Jarenlang, vanaf 1979, was ten gevolge van de Duitse scheiding in Oost en West, de rijkskanselarij gevestigd in Bonn. Ook daar was een sculptuur geplaatst en wel van Henry Moore. Het tekent de nieuwe opvattingen in het Europa van toen, dat een Engelse beeldhouwer een sculptuur plaatste voor de bondskanselarij van West-Duitsland. Het werk is niet gemaakt voor de kanselarij en dateert al van 1969. Henry Moore is in die jaren de beroemdste beeldhouwer was van zijn tijd.
Er is een opvallend element aanwezig: deze sculptuur bestaat net als het huidige monument in Berlijn ook uit twee delen.

Dat is voor het werk van Henry Moore niet ongewoon. We kennen tenslotte zijn 2Piece Reclining Figure uit 1960. Dat is duidelijk een sculptuur geïnspireerd op een figuur in twee delen.

De sculptuur in Bonn lijkt eerder geïnspireerd op twee figuren. Volgens de Duitse boulevardpers is het werk erotisch. Dat is het werk in Otterlo volgens mij niet. Het werk Two large forms in Bonn is aangekocht dankzij grote bemoeienis van toenmalig kanselier Helmut Schmidt die indertijd goed bevriend was met Henry Moore. Bij de onthulling in Bonn zei Schmidt: “Voor mij is dit kunstwerk op het jonge groen voor het gebouw een teken van leven, een symbool voor menselijke verbondenheid, en ook een uitdrukking van menselijkheid. En deze werking strekt zich uit over de hele kanselarij”.

Je kunt ook een zekere verwantschap zien met een sculptuur die in Berlijn op de Skulpturenboulevard staat van het echtpaar Matschinsky-Denninghof. Er is zelfs gesuggereerd dat Chillida voordat hij aan zijn eigen sculptuur begon zich liet inspireren door dit werk.
De Matschinskys hebben het werk gemaakt voor de viering van Berlijn 750 jaar stad en wilden symboliseren hoe de stad in twee delen gescheurd was terwijl beide delen toch bij elkaar hoorden. Zij werkten al langere tijd met aan elkaar gelaste buizen van edelstaal. Het is zeker dat Chillida hun werk heeft gezien en goed kende, want ze hadden deelgenomen aan twee Documenta’s en aan de Biënnale van Venetië in 1962.
Berlijn was in 1949 omgevormd tot de DDR en de scheiding van Duitsland zou duren tot eind 1989. Al die jaren was dat natuurlijk een brandpunt in de belangstelling van Europa en daarmee natuurlijk ook van politiek bewuste kunstenaars zoals Chillida.

Voor ons Europeanen is het bekendste werk van Eduardo Chillida de windkammen in de baai van San Sebastian. Het is daar geplaatst in 1977. Daarin zie je al hoe een grote basisbalk gesplitst wordt in vier even dikke balken, die als spinnenpoten proberen de wind te vangen. Het zijn er drie, gemonteerd op de rotsen en als je er staat, zoals toen ik deze foto maakte, gromt de wind met hoge snelheid en aanzwellend geluid door de openingen. Een ding is onmiddellijk duidelijk: het begrip ruimte krijgt bij Chillida op deze manier een tastbare vorm: het is het omvatten van de leegte.

Wat je je niet realiseert als je naar staat te kijken, onder de indruk van het geweld van de golven en de afstand waarop de kammen staan gemonteerd, is wat ervoor nodig is geweest om deze drie gigantische sculpturen te plaatsen. Je moet groot durven denken, en groot durven investeren, en grote risico’s durven nemen. Deze foto brengt dat iets dichterbij.

Eduardo Chillida werkte graag in series. In de zomer van 2018 ontstond deze latere en kleine versie, nummer 19, die te zien was in de tuinen van het Rijksmuseum in Amsterdam. Je kunt daaraan zien hoe lang het thema Chillida heeft beziggehouden.

“Lotura” in het Baskisch, betekent knoop of verbinding. Lotura nummer 1 stamt uit 1991 en staat tijdelijk in Helsinki. Chillida zei over het werk dat het wordt beheerst door een aantal essentiële wetten die zijn creatieve vrijheid bepalen, nog zelfs voordat een actuele vorm begint te ontstaan. Voor hem is de harmonie van verschillende vormen belangrijker dan de vormen zelf.
Op deze dia zie je Lotura nummer 19, eveneens uit 1991’. Deze serie heeft hem een heel jaar lang intensief beziggehouden en later kwam hij nog regelmatig met nieuwere versies.

Dit mega gevaarte stamt uit 1998, het jaar voorafgaand aan het monument in Berlijn. Een delegatie uit Duitsland is het gaan bekijken en heeft zich toen een beeld kunnen vormen van hoe het beeld er in Berlijn uit zou zien.

Het is dus nogal wat, dit monument waar de bondskanselier elke dag langs komt. Gemaakt door een Baskische beeldhouwer die vlakbij Guernica woonde. Een beeldhouwer die samen met de Duitse filosoof Heidegger een essay maakte over het begrip ruimte. Geïnterpreteerd bij de onthulling, door de toenmalige kanselier Schröder, als “een artistiek commentaar dat bijna idealiter het vertrek van het verenigde Duitsland naar een nieuw, open Europa symboliseert”. Dat krijgt nu, na de Brexit en in tijden van noodzaak tot solidariteit tijdens de coronacrisis, een nieuwe lading.