Van Lieshout: The Leader

Deze zondag is het Palmzondag. Er wordt gevierd dat Christus op een ezel Jeruzalem binnen reed. Daar moest ik afgelopen zomer aan denken toen ik dit beeld zag van Atelier van Lieshout op Artzuid in Amsterdam. 

Ontmoeting

Op een pedestal die sterk doet denken aan het onderstel van een preekstoel in een gotische kathedraal, staat een paard of ezel met daarop gezeten een figuur. Die figuur doet sterk denken aan allerlei afbeeldingen van de intocht van Christus in Jeruzalem. Maar het beeld heet The Leader en hoeft dus niet per se over Christus te gaan. Je zou het ook kunnen zien in de traditie van de ruiterstandbeelden. In de catalogus is zelfs sprake van Maria en van de Barok maar volgens mij gaat dit beeld dus veel verder terug.

Er is erg veel met het beeld aan de hand. Eigenlijk is het alleen de contour die denkbeeldig is en niet strak getekend, die je doet denken aan iemand op een paard. Het beeld is in zijn geheel opgebouwd uit plooien. Niet alleen dat wat je als figuur zit is opgebouwd uit plooien maar ook het rijdier zelf. De kleur is messingachtig brons. De gedraaide sokkel wijst naar een kerkinterieur of een andere speciale plek.
Zowel het rijdier als de zittende figuur zijn nadrukkelijke hol zonder gezicht. Dat is onprettig. Je zou het kunnen zien als een onheilspellende ruiter in de nacht uit een of andere speelfilm zoals De Ban van de Ring of de Dementors in Harry Potter. Door de nadrukkelijke stilstand met de gespreide achterbenen van het rijdier, op de pedestal die rond de voeten van het beeld is afgesneden lijkt het alsof hij op een bergtop staat, hoog boven de wereld. Het beeld wordt een spookbeeld. En op het moment dat je dat gewaarwordt vraag je je af waarom het zo gemaakt is. Misschien heeft het wel helemaal niks met Palmpasen te maken maar met de jongste internetcultuur. In ieder geval lijkt de vorm meer daarop dan op de werkelijkheid.

 Geschiedenis

Één van de oudste afbeeldingen die we kennen van de intocht van Christus in Jeruzalem zie je hier. Het voldoet al aan alle kenmerken van het evangelie. Het ezelsveulen dat Christus berijdt. Mensen die met palmtakken zwaaien, mensen die kleden uitrollen voor de hoeven van het dier en mensen in bomen die nog meer takken verzamelen om op de weg te kunnen leggen. Christus zit nog zijdelings op de ezel met beide voeten aan één kant.

Ook in dit Byzantijns ivoor uit 10e eeuw wordt deze traditie voortgezet, alle elementen zijn aanwezig en het kleed van Christus krijgt steeds meer plooien.

Na de volksverhuizing en de verspreiding van het christendom over Europa vinden we in dit Romaanse kapiteel dezelfde elementen weer terug, maar nu gebeeldhouwd. Christus heeft een boek in zijn hand en zit schrijlings op de ezel. Rechts een figuur die een kleed uitlegt en links om de hoek mensen met palmtakken. Boven het geheel een stadspoort en kantelen als symbool voor de stad Jeruzalem.

In de vroegrenaissance krijgt de traditie zijn vaste vorm. Beroemde voorbeelden zoals deze van Giotto leggen een schema vast dat nog lang nageleefd zal worden.

Als antwoord op Giotto zien we hier twee afbeeldingen van Duccio en Lorenzetti. Christus heeft een geplooid blauw gewaad aan hij en heeft een nimbus om zijn hoofd, net als de heiligen achter hem. De mensen die hem verwelkomen hebben Romeinse toga’s aan, of een soort pijen. Laten we zeggen een fantasiedracht die in die tijd niet werd gedragen, maar die beduidde dat het om een bijbels verhaal ging dat in de oudheid speelde.
Aan deze afbeeldingen ontleen ik mijn interpretatie van Van Lieshouts Leader.

In de 17e eeuw blijven de elementen van het verhaal nog steeds aanwezig maar ze krijgen een klassieke vorm. Let in dit prachtige detail uit Bretagne ook even op die adelaarkip die links op de hoek staat.

In dezelfde tijd neemt het gebruik van grote prenten toe die bedoeld zijn om ingelijst op te hangen in de kamers thuis. Dit keer rijdt Christus van rechts naar links en vormt de stoet met palmtakken een even druk bos als het bos op de achtergrond. In de lichtplek achterin ontwaren wij Jeruzalem. Het is een gravure die misschien spiegelbeeldig is gegraveerd. Het maakt wel duidelijk hoe populair het verhaal van de intocht was.

De traditie wordt voortgezet in de 18e eeuw, maar nu is het volk veel meer devoot en in de ban van het Bijbelse verhaal. Het is klassiek romeins van stijl, filosofisch en lijkt geen feest te vieren, maar vooral onder de indruk te zijn van de goddelijke aanwezigheid.

Ruiters

Vanwege de titel The Leader zou je de Ruiter van Van Lieshout willen scharen in de traditie van de ruiterstandbeelden.
Deze twee beroemde ruiters vertolken het algemene beeld van leiders te paard. Zij spreken een heldere beeldtaal. Zij zijn duidelijk aanwezig in de wereld en treden de werkelijkheid met opgeheven hoofd tegemoet.

Zinnebeelden: Marini en Van Lieshout

Dat is heel anders bij deze twee. Het hoofd van Van Lieshouts paard is iets opzij gewend en lichtelijk naar beneden. Het hoofd van de ruiter kijkt duidelijk ook naar beneden, naar iets voor zich op de grond voor het paard. De rechterarm is weliswaar enigszins opgeheven maar niet als een nadrukkelijk gebaar waarmee een leider zijn heerscharen toespreekt. Zowel de linker ruiter van Van Lieshout als de rechter van Marino Marini spreken een symbolische taal. Zij treden de werkelijkheid niet tegemoet maar lijken te reageren op de werkelijkheid die hen tegemoetkomt. Wij zien hun reactie en proberen die vervolgens te interpreteren. Hun uiterlijke vorm wijst meer naar een geestelijke inhoud dan naar een nagebootste werkelijkheid. Hun uiterlijk geeft te denken.
Wat altijd het meest heeft getroffen in de afbeeldingen rond de intocht in Jeruzalem, is de nederigheid is die Christus tentoonspreidt. Hij is zegenend aanwezig, op een ezel. Niet triomfantelijk als leider op een paard, hoezeer de menigte hem ook duidelijk vereert en toejuicht.

 Maria: de vlucht naar Egypte

De opmerking over Maria in de catalogus brengt mij aan het twijfelen. Dus zoek ik zoveel mogelijk afbeeldingen van de vlucht naar Egypte waarop Maria, gezeten op een ezel, het kindeke Jezus in veiligheid brengt. Een van de mooiste voorbeelden is deze van Giotto van wie we daarnet ook al de intocht in Jeruzalem zagen. De doek over het hoofd van Maria zou bij van Lieshout kunnen duiden op een vrouwelijke ruiter.

Als we deze Rembrandt vergelijken met onze van Lieshout zijn er ook veel overeenkomsten te bedenken. Joseph hoeft niet per se aanwezig te zijn om de houding van Maria te verklaren. Zij zou in haar rechterhand het leidsel kunnen hebben terwijl zij links het kindeke zou steunen. Maar bij van Lieshout is het kindeke niet aanwezig, nadrukkelijk niet aanwezig en de vraag is waarom dat zo is. Als je in het beeld Maria ziet, kun je de titel alleen maar opvatten als het ontbreken van de leider. Dat zou je dan kunnen interpreteren als zinnebeeld voor de teruggang van het geloof in onze eigen tijd.

Slotsom

Ik hou het op de intocht in Jeruzalem. De nederige houding van rijdier en ruiter in tegenspraak tot een titel ‘de leider’ is het meest treffend in dit beeld. Door de gedraaide sokkel en de vorm met al die plooien plaatst het beeld zichzelf in de christelijke traditie. Van Lieshout geeft aan dat een leider zich niet als triomfantelijk winnaar hoeft voor te doen om toch leider te kunnen zijn.

Besluit

Het verhaal van de intocht in Jeruzalem spreekt nog altijd veel mensen aan. Het is het begin van de passieweek en wordt daarom in verschillende landen door de bevolking zelf nagespeeld. Deze dia en het volgende filmfragment getuigen daarvan.

Voor het filmfragmet: klik op deze titel: L'Entrata trionfante del Signore in Gerusalemme