Peter Vos Nyctimene

Uilen staan symbool voor wijsheid, belezenheid, scherpzinnigheid. Maar de uil heeft ook een andere kant: soms is een uil een mens geweest die in een uil veranderd is, als straf voor zijn domheid of onbetamelijk gedrag.
De Romeinse dichter Ovidius vertelt dat ‘de uil van Minerva’ zo’n uil is die eerst mens was: zij was de beeldscone Nyctimene die met haar vader naar bed ging. Uit schaamte voor deze daad riep ze Minerva om hulp die haar daarop veranderde in een uil, een schuwe nachtvogel.
De tekenaar Peter Vos maakte er een prachtige serie tekeningen van.

Ontmoeting

1. NYCTIMENE

Er bestaat een heel vreemde tekening van Peter Vos, de beroemde tekenaar van het beestenkwartet. Je ziet een vrouw zich oprichten uit een bed. Haar vingers lopen uit in vogelveren. Onder de deken steekt een blote voet uit. Daarnaast ligt de hand van iemand met wie ze het bed deelt, die niet verder in beeld komt.
Daaronder zie je drie stadia waarin de vrouw van links naar rechts steeds meer vogel wordt. Niet zomaar een vogel, maar een uil. In de meest rechtse tekening is ze al bijna aan het vliegen, ze spreidt haar vleugels uit en hipt op vanaf de grond. De metamorfose is bijna klaar.
Onder de tekeningen staat de titel Nyctimene. Het is het verhaal over een gedaanteverandering van een vrouw in een vogel dat wordt beschreven door de Romeinse dichter Ovidius.

2. Voorstudie

Het Rijksinstituut voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) beschrijft in het ABC Peter Vos nauwkeurig de ontstaansgeschiedenis van deze tekening. Bovendien geeft ze de achtergrond weer van de titel Nyctimene. En wat even belangrijk is: ze vermeldt dat er voor dit verhaal van Nyctimene nog geen beeldtraditie bestond: met andere woorden, Peter Vos is de eerste die volgens hen het verhaal verbeeldt. In 2013 maakt Museum het Rembrandthuis een tentoonstelling met de geschiedenis van de metamorfosen van Ovidius als onderwerp. Het werk is niet alleen bijzonder omdat Vos zich zo sterk baseert op literatuur, maar vooral omdat hij zich zo precies weet in te leven in hoe de gedaanteverwisseling door het slachtoffer wordt ervaren.

3. 15 juli 2003

Het thema heeft Vos een behoorlijke tijd beziggehouden. Dat wil zeggen dat hij steeds zocht naar het werkelijke wezen, het gevoel en de ervaring, van de gedaanteverandering. Dat kun je zien omdat hij niet de persoon verandert, je ziet in alle tekeningen dezelfde vrouw (wat op zichzelf al knap is), maar vooral veranderende houdingen. Hier lijkt het erop dat ze vooral wordt overvallen door haar eigen verandering.

4. 28 juli en 29 augustus

Ook de manier waarop het verhaal moet worden verteld verandert in zijn tekeningen. In die van 28 juli ondergaat de vrouw de verandering enigszins gelaten en kruipt het raam uit, met achter haar nog de arm op het bed. Ze leert vliegen en gaat vervolgens in één ovale beweging het raam uit.
Op de laatste tekening is duidelijk hoe zij zich hevig verzet en uiteindelijk tegen wil en dank gedwongen opvliegt.

Geschiedenis

5. Het verhaal

Dat het verhaal helemaal origineel als eerste door Peter Vos wordt getekend is niet waar. Daarvan getuigt deze prent uit de zeventiende eeuw, toen de metamorfosen van Ovidius erg in trek waren. Hier zien we de Romeinse godin Minerva die zojuist Nyctimene heeft veranderd in een uil: een ‘nachtvogel’, zoals er in het latijn boven staat.

6. Titelpagina Picart

Hoe populair de verhalen van Ovidius lange tijd waren kun je zien aan deze uitgave van Picart uit de eerste helft van de achttiende eeuw.

7. Titelpagina Picart detail

Die verhalen gaan erg veel over wat vroeger heette ‘het schaken van jonge vrouwen’. Dat is vaak wat wij na de me-too beweging seksueel geweld of misbruik noemen. Nyctimene is zo’n verhaal. Zij bedreef als beeldschone dochter de liefde met haar vader. Vermoedelijk tegen haar wil, want ze vlucht weg uit het bed. Dan went zij zich tot de godin Athene, dezelfde als de Latijnse Minerva, de enige maagdelijke godin. Die verandert haar in een uil, omdat Nyctimene zich zo erg schaamt, dat ze niet meer gezien wil worden. Ze wordt aldus een nachtvogel, die geen omgang heeft met andere vogels. Of zoals wij nu zouden zeggen: zij neemt de straf op zich die haar vader feitelijk verdiende.

Natuur

8. Plinius met uilengeboorte
Maar de uil staat vooral ook tot natuurervaringen zonder per se symbolische lading, eerder verwondering over het onbekende van deze vogel die weinig te zien is.

Peter Vos was niet alleen enorm belezen, hij tekende ook erg veel naar de natuur. Plinius was de eerste die vastlegde dat uilenjongen achterstevoren uit het ei komen. Daarvan moest Peter natuurlijk getuigen. Tekenen is niet alleen afbeelden of nabootsen, het is ook vooral denken en studeren.

9. Uil en Gaai Utamaro 1794

In Japan bestaat een lange traditie van vogelafbeeldingen. De houtdrukkunst is er tot grote hoogte gestegen. Heel vaak wordt de afbeelding gecombineerd met een tekst. Dat kan een spreuk zijn of een vers van een beroemde dichter. Hier ga je onbewust op zoek naar de karakterverschillen tussen de vogels in deze aandoenlijke prent van Utamaro.

10. Uil op tak Tsunenobu 1893
De onwaarschijnlijke precisie van de meerdere houtblokken van deze prent dwingen je bewondering af, terwijl je net zo ingespannen kijkt naar de uil, als de uil naar ons. Hoe spontaan lijkt het, terwijl het echt een enorme arbeidsintensief werk is. Deze uil zou wel eens voorbeeld geweest kunnen zijn voor het vriendelijk Japanse monster Totoro van de Giblis studio. En als dat zo is, betekent het een mooie opwaardering van de uil.

11. Ransuil bij nacht Koson 1900
Op geraffineerde wijze draait Koson een paar jaar later de werkelijkheid om. De uil zit nu boven de maan in het grijs van de eindeloze nacht. De maan verlicht het berglandschap dat zwarter wordt dan de nacht.

12. Uil op scherm Mankes 1913
Deze uil van Jan Mankes is uit de Scheringa collectie overgenomen door Museum More. Mankes kreeg vaker levende dieren cadeau van zijn maecenas Pauwels. Ik vermoed dat dit dier op het voeteneind zit van mankes bed, aan de knop te zien op het scherm. Maar misschien was het een Japans kamerscherm. Weergaloos is de eenheid van kleur in dit schilderij dat de aanstaande nacht beter symboliseert dan welk donker ook.

Symboliek

13. Steenuil
Heel veel bronnen vermelden dat de uil zinnebeeld is voor wijsheid. Daarbij wijzen zij op de godin Athene, die altijd vergezeld gaat van een uil. Haar uil is de steenuil. Maar er zijn heel verschillende verklaringen voor de aanwezigheid van de uil in Athene. Overigens staat hij nog altijd op de Griekse munt.

14. Pallas Athene
De godin Athene is in het Romeins Minerva. De uil van Minerva komt voor in een spreuk van de beroemde filosoof Hegel die daarmee de vermeende wijsheid onderschrijft: “De uil van Minerva begint pas bij het aanbreken van de avondschemering haar vlucht”. Daarmee bedoelt hij dat inzicht pas kan ontstaan nadat de gebeurtenis heeft plaatsgevonden. Hij spreekt niet over het spreiden van de vleugels.

15. Goya
Dit is een van de prenten waar blijkt dat de wijsheid van de uil hard nodig is, maar nog niet werkt. De titel van deze prent spreekt boekdelen. De uil lijkt een tamelijk wanhopige mediator.

16. Mankes
In dit zelfportret modelleert Mankes zijn eigen gezicht naar dat van de uil. Naast hen komt de knop terug van wat ik eerder een voeteneinde of Japans kamerscherm noemde. Het is een stoel. Mankes schildert zichzelf niet als een wijze man, maar als een beetje naïef. De uil en hijzelf kijken beiden nadrukkelijk in de spiegel. De uil accepteert zichzelf terwijl Mankes aan zelfonderzoek doet, met een zweem van ironie.

17. Oude Man met Uil
Nyctimene wordt terloops verteld door Ovidius. Het verhaal blijft onwaarschijnlijk afschuwelijk, en al helemaal door die terloopsheid, in mijn ogen. Hier zie je een oude man op een tak naast een uil. Hij biedt de vogel een kroes aan. Het is volgens het Rijksmuseum niet de vader van Nyctimene, die haar zijn spijt betuigt. Het is de illustratie bij een Engels gedicht van Edward Lear, dat in 1846 verscheen in A Book of Nonsense.

18. Nog eenmaal Nyctimene
Het verhaal is, als je het leest bij Ovidius, zo oud als de wereld. In de vertaling van Ben Bijnsdorp:
“Of heb jij deze gebeurtenis, overbekend op heel Lesbos nog niet gehoord: dat Nyctimene het bed van haar vader geschonden heeft? Zij mag nu dan een vogel zijn, maar belast met schuldbesef ontvlucht zij het zicht en verbergt in het duister haar schaamte en wordt door iedereen uit heel het luchtruim verdreven”.

Besluit

Het Romeinse verhaal stamt duidelijk uit de tijd van vóór de me-too beweging. De vrouw wordt gestraft en vlucht weg in schaamte, terwijl de rol van de vader verder niet ter sprake komt. Alleen de kraai is jaloers, omdat hij nu vervangen wordt door een uil en uit de gratie is van Minerva. Van enig mededogen met het meisje heeft hij geen last.

Kijk nog eens naar de prachtige serie tekeningen op het ABCPeterVos van het RKD.

Bronnen

1) De uil staat vaak symbool voor
De wijsheid, maar heel veel Griekse bronnen vermelden haar als straf: mensen die zich ondeugdelijk gedragen worden veranderd in een uil.
https://grieksemythologie.net/dieren/o-z/uil.html

2) RKD Monografie!
Over Nyctimene verandert in een nacht(steen)uil:
http://petervos.rkdmonographs.nl/test_metamorfosen/xiv-2013-nyctimene-verandert-in-een-nacht-steen-uil

Toen Peter Vos in het najaar van 1975 van Utrecht naar Amsterdam verhuisde, ging hij zich opnieuw op het tekenen van vogels toeleggen. In zijn inleidende woorden van Een studie in grijs. Voorlopige balans van drie jaar vogeltekenen (Amsterdam 1980) schreef hij: ‘Toen ik in Amsterdam moest komen wonen en zó mismoedig was dat ik zelfs op tekenen uitgekeken raakte, nam ik een abonnement op Artis. Op de Academie vond ik “Artis tekenen” twee weken per jaar, het spannendst. Om te proberen de lente-achtige verbazing terug te vinden, ging ik ’s morgens naar de tuin, met schetsboek en grafiet. Ik merkte, dat de verbazing en het enthousiasme prompt weer boven kwamen [… ].’s Zondags was Sander te logeren en werkten we samen [… ].’
In 1978/79 werkte hij de vele schetsen van vogels in zijn schetsboekjes uit, met pen en penseel in Chinese inkt in een dummy, die hij als titel gaf: ARTIS – 100 vogeltekeningen. In iets gewijzigde vorm verscheen dit schetsboek in 1980 in druk als Een studie in grijs. Het boekje vogeltekeningen – met het motto NATURA CAVEATA ARTIS MAGISTRA (De gekooide natuur is de leermeesteres van de kunst) – werd opgedragen aan zijn collega-tekenaar en zoon Sander.
Zoals al ter sprake kwam in de teksten over Plinius en de uilengeboorte en de metamorfose van Ascalaphus, waren voor Vos van alle vogels de uilen favoriet (afb. 124-125). In het Artis-boekje staan veel uilen – samen met de sneeuwuil is de steenuil het meest afgebeeld. 2 Bij de tekening van drie steenuilen afb. 72 schreef Vos: ‘Toen ik in Artis begon te werken (november ’75) zaten ze achter glas in het nachthuis. Goed te bekijken. Je besloot je tocht door de tuin altijd met een steenuilenschets voor de mazzel. Nu zijn ze verplaatst, zitten in een kooi bij de ruïne; altijd in hun houten nestkast. Een petje met bruine vlekken, soms een lichte wenkbrauw met geel oog eronder is alles wat je ziet. Maar je hebt gelukkig schetsen genoeg. Over de eerste steenuil die Vos in Artis tekende noteerde hij: Levendiger dan een uil overdag betaamt, vloog hij heen en weer en bleef af en toe in het gaas hangen. 3 Kort na het verschijnen van het boekje wees een uilendeskundige Vos erop dat het geen steenuilen waren die hij had getekend, maar pareldwerguilen. 4
Het tekenen van uilen werd nog intensiever in de jaren daarop: na de 333 vogels uit 1980-81, waarin zorgvuldig getekende uilen rijkelijk vertegenwoordigd zijn, vulde Vos nog een andere dummy met aquarellen van deze vogels. Uiteindelijk werden de bladen daaruit verkocht op de tentoonstelling in 1984 in Amsterdam, waar ook een aantal tekeningen met de metamorfosen van Ascalaphus en van Tereus werden getoond. 5 Dat beide helden in zijn favoriete vogels veranderen, moet voor Vos een reden zijn geweest om juist voor het verbeelden van deze metamorfosen te kiezen. Gezien de vele studies, uitgewerkte tekeningen en droge-naald-prenten is het niet verbazingwekkend dat hij bij de metamorfose van Nyctimene in een nachtuil, deze rol door een steenuil laat vervullen, waar hij eerder bij Ascalaphus voor een ransuil (met de karakteristieke oortjes) had gekozen.
Ovidius noemt in boek II de geschiedenis van Nyctimene, die incest met haar vader pleegde, het meest bekende [verhaal] van heel Lesbos: … Nyctimene heeft met haar eigen vader / in bed gelegen! Daarom werd ze uil, zo één die altijd / heel schuldbewust daglicht en ’s mensen blik ontvlucht; zij hult / haar schaamte in duisternis en wordt door vogelvolk gemeden … (Ovidius II, 591-95).
Een eerste voorstudie voor deze metamorfose, waarvoor een beeldtraditie tot dat moment ontbrak, vinden we ver over de helft van het Metamorfosen-schetsboek, gedateerd 25 februari 2003 (afb. 126). Het thema is nog twee keer hernomen op twee latere dubbele bladzijden, getekend op 7 maartafb. 127 en op 24 maart. In de drie voorstudies wordt het thema op vergelijkbare wijze verbeeld. Links een uit haar slaap ontwaakte vrouw, zittend tussen de lakens van het bed waarin de zondige daad plaatsvond. In de volgende tekening verschijnen veren op haar armen en benen en ten slotte laat zij het laken achter en stijgt zij als uil omhoog.
Aansluitend bij deze voorstudies werd de volledige metamorfose uitgewerkt in een vijftal tekeningen, gedateerd tussen 24 juni en 30 augustus, waarvan er hier vier worden getoond (afb. 128-131). Het meest eenvoudig van opbouw is de eerste tekening, gedateerd 15 juni, waarop de gedaantewisseling in vier figuren is afgebeeld. In de derde tekening, gedateerd 28 juli, is de metamorfose in zes figuren in een ovale compositie afgebeeld, zoals wie die al zagen bij Ascalaphus afb. 122 : linksonder kruipt de jonge vrouw Nyctimene met veren aan haar armen uit het raam van haar slaapvertrek, richt zichzelf al deels tot uil geworden op en vliegt uiteindelijk als een volwaardige steenuil door een raam de nacht in. 6
Jan Piet Filedt Kok

3) Nyctimene
https://grieksemythologie.net/namen/mero/nyctimene.html
De beeldschone Nyctimene is de dochter van Epopeus 4 die koning was over Lesbos. Ze is zo mooi dat Epopeus 4 een grote passie voor zijn dochter kreeg en haar dwong om het bed met hem te delen. Nyctimene, overweldigd door schaamte, liep daarna van huis weg en verstopte zich in een bos. Daar kreeg Athena medelijden met het meisje en veranderde haar in een uil, een vogel die schuldbewust het daglicht meed en de blik van de mensen ontvluchtte, en alleen ’s nachts verschijnt.

4) Epopeus
Epopeus (Oudgrieks: Ἐπωπεύς) was, in de Griekse mythologie, een zoon van Poseidon en Canace, een dochter van Aeolus.

Epopeus kwam vanuit Thessalië naar Sicyon, waar hij koning werd nadat de vorige koning Corax overleed zonder wettige erfgenamen. Toen Antiope zwanger werd van Zeus en haar vaderstad Thebe verliet uit vrees voor de woede van haar vader Nycteus, was Epopeus bereid haar onder zijn hoede te nemen en haar zelfs tot zijn vrouw te nemen.
Dit huwelijk was niet naar de zin van Nycteus, die zijn schoonzoon de oorlog verklaarde. Nycteus sneuvelde in deze strijd, maar zijn broer Lycus wist niet zo lang nadien Epopeus te doden en Antiope terug naar Thebe te voeren, waar zij jarenlang wreed behandeld werd.

De overlevering is echter niet eenduidig of zij nu onder dwang dan wel vrijwillig de vrouw van Epopeus werd. Een sterk afwijkende versie treffen wij aan bij Hyginus. Volgens deze versie was Antiope oorspronkelijk de vrouw van Lycus, en werd zij verleid door Epopeus. Om deze reden werd zij door haar echtgenoot verstoten, en het was pas ná dit feit dat zij zwanger werd van Zeus.

Vóór Epopeus stierf wijdde hij in Sicyon nog een tempel aan de godin Athena. Deze Athenatempel werd volgens Pausanias door blikseminslag vernield, maar het zogenaamde graf van Epopeus bleef tot in de late Oudheid bewaard.

5) Facebook
NYCTIMENE (UIL)

In de Metamorphosen van Ovidius komen we Nyctimene tegen tijdens een gesprek tussen de kraai Cornix en de raaf Corvus. Cornix verteld dat zij ooit een prinses is geweest en dat de zeegod Neptunus (Poseidon) haar wilde verkrachten. Toen ze vluchtte, smekend om hulp, kon geen enkele sterveling haar horen. Alleen de godin Minerva (Athena), de maagd onder de goden, merkte het meisje op en kreeg medelijden. Ze veranderde de prinses in een kraai en zo werd Cornix de vogel van Minerva. Na enige tijd heeft Cornix zich echter te beklagen, want haar bevoorrechte positie aan de zijde van de godin komt in gevaar. In de Metamorphosen lezen we hierover het volgende: ‘Toch – wat had ik aan die eer, als ik die aan een vrouw moest afstaan die uil werd na een vreselijke daad: Nyctimene? Wat? Heb je dat verhaal, het meest bekende van heel Lesbos, dan niet gehoord? Nyctimene heeft met haar eigen vader in bed gelegen! Daarom werd ze uil, zo één die altijd heel schuldbewust daglicht en ’s mensen blik ontvlucht; zij hult haar schaamte in duisternis en wordt door vogelvolk gemeden…’

(Bron: Publius Ovidius Naso, Metamorphosen. Vert. M. D’Hane-Scheltema (Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2000), II 590-5. – Gravure: ‘Minerva veranderd Nyctimene in een uit’ door Johann Wilhelm Baur (1607-1640))

6) Ovidius Coronis en de Raaf, vertaald door ben bijnsdorp
https://benbijnsdorp.nl/OvMet.II.html#II,531
− De Raaf was eerst wit maar werd door zijn babbelzieke tong zwart: het tegendeel van wit
− Coronis van Larissa wordt door de raaf verraden aan Phoubus, zijn meester; dat zij lag te vrijen met een Thessalische knaap
− Deze wordt achtervolgd door de roddelaar kraai (Cornix) die hem waarschuwt: de waarheid vertellen zal je schaden
− En geeft als voorbeeld hoe haar eigen verklikken aan Minerva (Athene)van ongehoorzaamheid van Aglauros wordt beloond met ontzetting uit de bescherming van Minerva en achterstelling bij de nachtvogel uil: Nyctimene.
− “of heb jij deze gebeurtenis, overbekend op heel Lesbos nog niet gehoord: dat Nyctimene het bed van haar vader geschonden heeft? Zij mag nu dan een vogel zijn, maar belast met schuldbesef ontvlucht zij het zicht en verbergt in het duister haar schaamte en wordt door iedereen uit heel het luchtruim verdreven.”
−
7) Ascalaphus
Bij Ovidius was Ascalaphus de zoon van Acheron. Toen Hades Persephone, die hij eerder ontvoerd had, weer uit de onderwereld wilde vrijlaten, omdat zij niets gestolen had, vertelde Ascalaphus Hades dat ze een paar graankorrels had gegeten. Demeter werd erg kwaad op Ascalaphus en veranderde hem in een uil. De woestijnoehoe (bubo ascalaphus) is naar Ascalaphus vernoemd. (Wikipedia)

8) Uil van Athene/Minerva
Die Eule der Minerva beginnt erst mit der einbrechenden Dämmerung ihren Flug.
(De uil van Minerva begint pas bij het aanbreken van de avondschemering haar vlucht.)
— Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Hiermee benadrukte Hegel dat men pas echt inzichtelijke kennis van een gebeurtenis kan krijgen wanneer het geschiedenis is geworden.

9) Steenuil
De uil van Minerva is een steenuiltje. Zijn Latijnse (!) naam luidt namelijk Athene noctua en Athene was de Griekse voorganger van de Romeinse godin Minerva. De steenuil, dat schattige theemutsje op lange poten, is dus de uil van Athene. (Koos Dijksterhuis in Trouw)
https://www.trouw.nl/duurzaamheid-natuur/de-uil-van-athene-is-een-steenuiltje~bec90de0/

10) Uilensymboliek
http://www.jansimons.nl/bronnenmagazijn/bestandenbronnenmagazijn/selectieartikelen/domkopofwijsneus.htm

11) Oude man met uil
https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/RP-P-2010-222-1657