Renoir Le déjeuner des canotiers

Wat een feest! Je bent net dertig, nog geen vaste partner, je carrière is begonnen. Je leeft in het Parijs van Marcel Proust, maar niet in zijn elitaire kringen, je bent een nieuwe, vrije, onafhankelijke geest. Na een drukke week word je uitgenodigd door een kunstenaar die je vaag wel kent: “wij gaan met ons clubje roeien. Daarna gaan we samen lunchen in Chatou. Het belooft stralend weer te worden. Heb je zin om mee te gaan?”

Ontmoeting

1) Het complete schilderij

De lunch van de roeiers: Le déjeuner des canotiers (1881) is een schilderij van Pierre-Auguste Renoir (1841-1919). Het is een groepsportret van bekenden van de schilder, gesitueerd op het terras van restaurant Maison Fournaise te Chatou, net buiten Parijs. Het is sinds 1923 in het bezit van The Phillips Collection in Washington D.C.

Over dit schilderij van Renoir is ontzettend veel geschreven. Je kunt lezen wie er allemaal zijn afgebeeld en wat die betekenen in de Franse maatschappij van toen. Je kunt op de website van de Phillips-collectie in Washington doorwrochte studies vinden, uitgevoerd met röntgenstralen, over wat er allemaal wel niet onder het schilderij zit dat wij nu zien. Machtig mooi allemaal, maar ik heb er mijn twijfels bij. Het gaat mij uiteindelijk om het werk zoals het door de kunstenaar zelf beoordeeld werd toen het klaar was. Het schilderij waarvan hij vond dat het zo goed was en dat hij er niets meer aan wilde veranderen. Bovendien merk ik dat al die kennis die ik bij elkaar lees, mijn kijken nogal in de weg gaat zitten.

2) Trattoria Dardano in Cortona

Ik wil het schilderij graag weer beleven zoals ik het ooit ontmoette, in de vorm van een reproductie, in een Italiaans restaurantje waar ze de heerlijkste risotto van Italië voor ons klaar maakten. Er kwamen alleen maar Italianen eten en die gingen dan helemaal op in hun eten, nietsvermoedend van mijn opgetogenheid en zich nauwelijks bewust van wat zich boven hun hoofd afspeelde.

3) Lunch van de roeiers

Om te beginnen zie je een groep mensen op een terras. Je kijkt het schilderij binnen over een gedekte tafel met een helder wit tafelkleed, glinsterende glazen en flessen en kleurig fruit. Het lijkt erop dat het eten zelf voorbij is, de servetten liggen op de tafel. Aan tafel zie je vijf mensen. Tussen hen door wordt je blik omhooggetrokken naar een jonge vrouw die over de railing hangt en het tweede deel van het schilderij opent waar een tweede groepje mensen zich bevindt aan een nauwelijks zichtbaar tafeltje. Over hun hoofden heen zie je twee groepjes staande figuren.

Het vreemde aan al die figuren is dat het lijkt alsof ze met elkaar in gesprek zijn, maar bijna niemand kijkt een ander echt aan. Ze kijken wel naar elkaar, zoals dat gaat in een gezelschap waarin je nieuwsgierig bent naar al die anderen om je heen. Je houdt dus iedereen tegelijk in de gaten buiten degene met wie je toevallig in gesprek bent geraakt.

Het gezelschap lijkt spontaan te zijn gegroepeerd tijdens het terras oplopen en niet dankzij een voorbedachte schikking, van wie naast wie aan tafel zit. Het is een samenzijn waarbij iedereen bereid is er iets van te maken, zoals dat gaat op een vrije middag, waarbij de vluchtigheid van het moment algemeen gevoeld en gevierd wordt. Alle figuren stralen een zekere vertrouwdheid uit met de locatie en met de rest van het gezelschap. Ze voelen zich veilig en zijn op hun gemak. Sommigen kennen elkaar al langer, anderen zijn genodigd door hun kennissen. Er is nog genoeg om in elkaar te ontdekken, iedereen is interessant.

Terwijl je ogen blijven rondzwerven over het schilderij, geleid door een compositie die je vanuit een vogelperspectief op het gezelschap laat kijken en die iets te maken heeft met de diagonaal van de leuning en de rechtopstaande staken van de luifel wordt je steeds nieuwsgieriger en krijg je steeds meer zin om je te verdiepen in de details.

4) Detail voorgrond (vervagend)

De eerste groep die je selecteert wordt gevormd door de leunende man aan de reling, de vrouw vooraan aan de tafel en de man in het witte shirt rechts aan de tafel. Deze witten vangen het meeste licht en horen bij elkaar, waardoor de vrouw aan de overkant met haar witte kanten kraag zich half in de groep mengt. De staande man aan de reling kijkt schuin omhoog, peinzend weg. De vrouw links aan tafel koert tegen het hondje en de man rechts kijkt naar haar. Geen van drieën zegt iets. De twee mannen zijn sportief gekleed in een T-shirt zonder mouwen en een vrolijk hoedje, terwijl de vrouw volledig en weelderig is aangekleed, met een hoed op waarvan je de versiering niet zomaar even in elkaar flanst.

5) Detail tafel rest vervagend

Bij nader inzien maakt uit dit eerste groepje van drie de man zich los. Hij begint meer te horen bij de achtergrond en je beseft dat de opening van het schilderij feitelijke helemaal toebehoort aan de zittende vrouw die het hondje knuffelt en man die schrijlings op zijn stoel zit en de heerlijk rijke en rommelige tafel tussen hen in.

6) Detail balustrade

Vervolgens gaat je blik terug naar de staande man. Hij is verdiept in een soort overzicht dat hij in zich opneemt van de hele groep en de locatie waar alles zich afspeelt. Deze waarnemer is zich vooral bewust van het voorbijgaande moment.
De balustrade verbindt hem met de jonge dame rechts, die ontspannen over de leuning hangt. Zij voert kennelijk een gesprek met de man met bolhoed die wij op de rug zien. Ook dit is een driehoekscompositie die de training en scholing van de professionele kunstenaar verraadt.

7) Drinkende vrouw en kijkende man

Rechts van de man met de bolhoed zien wij een vrouw die haar gezicht gedeeltelijk verbergt achter een groot glas wijn. Ze wordt gadegeslagen door een man rechts van haar, van wie wij slechts een klein gedeelte van het gezicht kunnen zien.

8) Is het een gesprek?

Misschien praat hij tegen haar, maar zij lijkt verveeld en niet in hem geïnteresseerd.
Zo langzamerhand begint steeds meer de techniek van het schilderen op te vallen en raken we onder de indruk van de details. Kijk maar eens wat een weelde aan penseelstreken en wat een rijkdom aan kleur. Geen een plekje is hetzelfde en toch vormen al die streepjes, lijntjes, vlekjes en kleurtjes een herkenbaar beeld. Een samenhang van herkenbare vormen die genoeg suggereert om in al die losse tonen mensen te zien.

9) Groep rechtsonder

De kijkende man komt tevoorschijn achter de schouder van de tweede staande man. De roeier met het gele hoedje, die de verbinding legde met het groepje links, is tegelijkertijd opgenomen in een tweede groepje met de vrouw naast hem, die luistert naar de man die zich over hen heen buigt. Het is duidelijk dat de roeier met hen mee kan luisteren maar zich niet wil mengen in een gesprek. Achter zijn rug raken de handen van de zittende vrouw en de staande man elkaar bijna op de leuning van een stoel.

10) Details rechtergroep

Als je inzoomt op die rechtergroep wordt Renoir als ware meester van het portret zichtbaar. Sommige bronnen verwijten hem onvoldoende diepgang, maar ik vind deze drie koppen toch wel erg raak getroffen. Zowel de vrouw als de man met het gele hoedje lijken aandachtig te luisteren naar degene die zich over hen heen buigt.

11) Groep 5 rechtsboven

Achter en boven de sprekende man, helemaal in de rechterbovenhoek van het schilderij, speelt zich nog een aparte scène af van drie mensen. Het zijn twee mannen die zeer geïnteresseerd kijken naar een vrouw. De vrouw houdt haar oren bedekt met gehandschoende handen of misschien schikt ze alleen maar haar lokken onder haar hoed. Het zou ook kunnen dat de man haar een verwijt maakt of een oneerbaar voorstel doet, waarop zij besluit haar oren te bedekken omdat ze hem niet verder wil horen. De man naast haar houdt zijn arm om haar rug, je ziet nog net zijn hand, en lijkt haar te steunen.

12) Detail gedekte tafel

Het stilleven van de gedekte tafel is om puur van te genieten. Wat een ongelooflijke variatie in kleuren om glazen te schilderen. Ze nemen alle kleuren uit hun omgeving in zich op, bruinen, blauwen, roden en groenen, er zijn witte hoog lichten op de flessen met daaronder het donkerblauw van de druiven dat gevangen wordt onder de rode kurken. En dan is er nog de diagonale opbouw van het stilleven dat gespiegeld wordt door de balustrade en dan zijn er ook nog de verticalen van de flessen tegenover het fruit aan de voet, een compositie die in miniatuur de compositie van het totale schilderij herhaalt. Het is met al dat wit ook nog eens heerlijk koel op deze warme dag onder de wapperende luifel.

13) De vrouwen

En zie hoe Renoir de vrouwen behandelt. Alle gezichten zijn scherp getekend en onafhankelijk van elkaar als portret herkenbaar, aan elkaar gelijkwaardig, zonder voorkeur. Maar de verdere aankleding van de vrouw verdwijnt letterlijk onder een stortvloed van gepenseelde kleur. Kijk vooral naar de rechtse vrouw met het glas. Haar rechter-elleboog verdwijnt helemaal in een oranje en wit en roze en blauw, en daarboven komt haar arm tevoorschijn in een lila-achtig oppervlak dat groeit uit blauw, groen en geel. De contouren van haar gezicht zijn nauwelijks aangezet en de kleurenpracht voltrekt zich over haar gehele portret.
De linker vrouw met het hondje speelt de onschuld en lijkt niet geïnteresseerd in belangstelling van mannen, hoewel het hondje al sinds Titiaan symbool is van de huwelijkse trouw. De jonge vrouw naast haar, met het blauwe lint in haar hoed, weegt haar kansen en haar voorkeuren bij de man met de bolhoed. De vrouw daaronder met de handschoenen is een femme fatale, maar voelt zich onzeker en misschien wel beledigd.

Onderzoek en kennis

14) Wie is Wie?

Is het belangrijk om te weten wie de acteurs zijn van dit gezelschapsspel? Nummer 9, Gustave Caillebotte kwamen we tegen bij de parketschavers. Boze tongen beweren dat hij hier prominent zit tegenover de aanstaande bruid van Renoir, Aline Charigot, omdat hij als Mecenas heel wat schilderijen van Renoir aankocht. Bovendien betaalde hij regelmatig voor Renoir als die zich op dit terras ophield om te schilderen. Maar ook Ephrussi, Maggiolo en Lestringuez waren belangrijk voor Renoirs carrière. En zo te zien hebben ze heus niet allemaal geroeid, deze ochtend, ook de dames niet, hoewel die misschien mee zijn geweest in de bootjes.

15) De onderstudies van het schilderij

Over het linker onderzoek zegt de Phillips collection “in de Röntgenopname is een tweede stel ogen zichtbaar en haar nek is verlengd als ze haar hoofd opzij draait om naar de man te kijken die zijn hand op haar stoelleuning heeft liggen. Renoir bracht deze verandering aan om haar in contact te brengen met de man in de stoel naast haar (Caillebotte). Als hij deze verandering niet had aangebracht zou de zittende man in de verte hebben zitten kijken zonder verbinding met iemand anders.”

In het tweede voorbeeld vervangt Renoir een Cocotte door zijn eigen aanstaande vrouw. Onder de röntgenfoto wordt een brief geciteerd waarin hij schrijft dat hij de Cocotte wegschildert die de brutaliteit had gehad om zich op te dringen voor het schilderij.
Ik denk: dit zijn mogelijke interpretaties, maar niet meer dan dat.

16) Grande Jatte

Maar dat verklaart niets. Renoir is altijd een vrouwenschilder geweest en dan kun je in het Parijs van die dagen niet al te kieskeurig zijn. Het is zelfs het thema van een ander beroemd schilderij, dat een paar jaar later werd geschilderd door Georges Seurat. Daarop zie je de Parijse heren zich verpozen met hun buitenechtelijke relaties, en die vol trots showen aan de overige aanwezigen. Het aapje op de voorgrond verjaagt het huwelijkstrouwe hondje.

Déjeuner

17) Boucher

Laten we niet vergeten dat Renoir een fransman is, die vlak bij het Louvre woonde. Hij kon kennis nemen van de hele kunstgeschiedenis. Een gezelschap aan een diagonale tafel bestaat al heel lang, zoals je kunt zien op dit prachtige familieschilderijtje van Francois Boucher. Het wijst ons op iets heel belangrijks: samen eten wordt ons met de paplepel ingegoten. Het gaat daarbij om veiligheid, voldoening en intimiteit. Ook op dit werk zit niet iedereen maar is er een verbinding gelegd tussen de staande man en de zittende dames. En vergelijk eens de draperieën met de luifel en lichtschepping van links.

18) Veronese Emmaus

Een ander schilderij dat Renoir onder handbereik had was deze maaltijd in Emmaus van de Venetiaan Paolo Veronese. Opnieuw staande en zittende mensen, vreemde lieden om de hoofdrolspelers heen die niets met het verhaal te maken hebben, kindjes die een hond knuffelen, de diagonalen van de pelgrimsstaf en een klein stilleven op tafel.

19) Veronese Cana

Kunsthistorici wijzen vaker op de andere mogelijke inspiratiebron voor Renoir: deze bruiloft in Cana van Veronese. Het gaat hen dan om het linkerdeel waar de tafel begint en naar rechts perspectivisch verloopt. Renoir kende deze megagrote doeken zeker. En misschien is niet alleen de tafel, maar ook wel de stijlen van de luifel, te danken aan de Korintische zuilen van Veronese.

20) Klee Van Elk

Een enkele keer kun je ook meekijken over de schouders van een tafelgenoot. Ger van Elk maakte een serie van 8 dia’s over het werk van Paul Klee: rondom de vis, waar allerlei attributen te zien zijn die letterlijk rond de vis liggen en staan. Sya van ’t Vlie schreef er een mooi artikel over. De verwijzing daarnaar vindt u in de bronnenlijst op Mandarte MZMK

21) Henri CartiereBresson

En als ik me niet vergis fotografeert Cartier-Bresson een gezelschap van bovenaf, diagonaal naar rechts en combineert hij Renoir en Klee: de tafelkleden, het inkijkje in het bord, de witten die het licht vangen, het contrast met het landschap en de aanwezigheid van de ‘roeiboot’. Maar ik dwaal af. Terug naar Renoir.

Besluit

22) Gabrielle

Niet uitbundig maar ingetogen en dromerig schildert Renoir 27 jaar later dit portret van Gabrielle. Ik heb het wel vergeleken met de Mona Lisa, een overeenkomstige hals- en kledingvorm, dezelfde raadselachtige trekken om de mond, de delicate lichtval, het wegkijken van de toeschouwer, de ongelooflijke rust van de vrouw…

23) Gabrielle detail

Maar is het niet veel eerlijker om de vergelijking achterwege te laten en gewoon te genieten van dit portret, dat zo natuurgetrouw overkomt? Deze vrouw die meer wijsheid in zich lijkt te dragen dan de kunsthistorici die Renoir oppervlakkigheid verwijten? Dit portret dat ons duidelijk maakt hoeveel wij kunnen lezen in de kleinste details van een gezicht en hoe zeer onze interpretatie wordt gevoed door de nuances van het licht?

24) Ellen Andrée

Weet je nog, Ellen Andrée achter haar glas? En wat ondanks het wegvallen van de helft van haar gezicht, haar ogen vertelden? De toon van Renoir en de techniek is klassieker geworden in al die jaren, maar niet zijn inzicht. Zijn inzicht dat alleen maar gevoed kan worden door oprechte nieuwsgierigheid naar wat er omgaat in de vrouw.

25) Déjeuner opnieuw

Ellen brengt ons weer terug aan tafel in Chatou. Het wordt tijd om stil te zijn. Om alleen maar te kijken.

Als laatste

Het is geen snapshot. Daarvoor is het veel te geraffineerd en doorwrocht. Het zit bomvol tradities over licht, composities, portret, landschap en groepen. Het is dit keer de atmosfeer van het opgewekte, welvarende Parijs van de nieuwe bourgeoisie, dat ons hier tegemoet treedt. Het is vooral wat kunstenaars in die tijd doen: ze schilderen niet wat ze zien, maar hoe ze willen dat de wereld zou zijn. Het schilderij is geen verslag maar een wens.

Bronnen

1. Een complete Italiaanse website gewijd aan dit schilderij
https://artmasko.wordpress.com/2009/12/08/la-perfezione-di-un-istante-consegnata-alleternita-quel-sublime-artificio-chiamato-impressionismo/

2. Wikipedia
Lunch van de roeiers, originele Franse titel: Le déjeuner des canotiers (1880-1881), is een schilderij van de Franse impressionist Pierre-Auguste Renoir (1841-1919), olieverf op linnen, 130,2 x 175,6 cm groot. Het is een groepsportret van bekenden van de schilder in het restaurant Maison Fournaise te Chatou, aan de noordkant van de Seine, net buiten Parijs. Het is sinds 1923 in het bezit van The Phillips Collection te Washington D.C.
Context

Rond 1880 trokken grote groepen Parijzenaars, vooral op hun vrije zondagen, 'naar buiten' om er te wandelen langs de Seine, op zoek naar licht en frisse lucht. De aanleg van nieuwe spoorwegen (op de achtergrond van het schilderij is een spoorbrug te zien), maakte dit steeds makkelijker. Van Renoirs studio in het hartje van Parijs naar het landelijke Chatou duurde zo'n trip ongeveer twintig minuten per trein. Hij reisde er in die tijd regelmatig naartoe om er te schilderen en plein air.

Het mondaine restaurant La Fournaise te Chatou was in die tijd een bekende ontmoetingsplaats van sportmannen, vooral roeiers, alsook van kunstliefhebbers. Renoir kwam er al vanaf de jaren 1860 met een vaste regelmaat. Hij verkeerde graag onder de mensen en de vrolijke bedrijvigheid van de vaak relatief jonge gasten trok hem bijzonder aan. Toen Renoir in 1880 begon aan zijn Lunch met de roeiers was hij financieel niet in goeden doen en ging hij gebukt onder een relatief gebrek aan erkenning, in elk geval wat de verkoop van zijn werk betrof. Impressionistische schilderijen brachten nog weinig op in die dagen. Een bezoek aan La Fournaise was voor hem eigenlijk alleen mogelijk op uitnodiging, hetgeen echter meermaals gebeurde. Soms betaalde hij ook met een van zijn schilderijen. Volgens zijn zoon, filmmaker Jean Renoir, waren de uitstapjes van zijn vader naar La Fournaise een soort van vlucht, weg van de beslommeringen van het povere schildersbestaan in Parijs.

3. The Phillips Collection
https://www.phillipscollection.org/collection/boating-party
Luncheon of the Boating Party includes youthful, idealized portraits of Renoir's friends and colleagues as they relax at the Maison Fournaise restaurant. Wearing a top hat, art historian, collector, and editor Charles Ephrussi (8) speaks with a younger man in a more casual brown coat and cap. He may be Ephrussi's personal secretary, Jules Laforgue (5), a poet and critic.

At center, the actress Ellen Andrée (6) drinks from a glass. Across from her in a brown bowler hat is Baron Raoul Barbier (4), a bon vivant and former mayor of colonial Saigon. He is turned toward the smiling woman at the railing, thought to be Alphonsine Fournaise (3), the proprietor's daughter. She and her brother, Alphonse Fournaise, Jr. (2), who handled the boat rentals, wear straw boaters. They are placed within, but at the edge of, the party. At the upper right, the artist Paul Lhote (12) and the bureaucrat Eugène Pierre Lestringuez (11) seem to be flirting with actress Jeanne Samary (13).

In the foreground, Renoir included a youthful portrait of his fellow artist, close friend, and wealthy patron, Gustave Caillebotte (9), who sits backwards in his chair and is grouped with the actress Angèle (7) and the Italian journalist Maggiolo (10). Caillebotte, an avid boatman and sailor, wears a white boater's shirt and flat-topped boater. He gazes at a young woman cooing at her dog. She is Aline Charigot (1), a seamstress Renoir had recently met and would later marry.

4. smarthistory video
https://www.youtube.com/watch?v=feCG2zfzflo

5. 1st Art Gallery com
https://www.youtube.com/watch?v=PM2lhgnwmdc

6. 7 Louvre Veronese
https://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/wedding-feast-cana
Veronese mixes the sacred and the profane in establishing the decor. Religious symbols of the Passion are found next to luxurious 16th-century silver vessels and tableware. The furniture, the dresser, the ewer, and the crystal goblets and vases reveal the feast in all its splendor. Each table guest has an individual place setting, complete with napkin, fork, and knife. In this doubling of meaning, no detail escapes the artist's eye. While in the center of the composition a servant slices meat, symbolic of the body of Christ, quinces—symbols of marriage—are served as dessert to the guests.
Veronese orchestrates a veritable mise-en-scène. The theme allows him to create a theatrical decor in which to place his figures. The composition is divided into two sections: in the upper part, clouds skate across a blue sky; in the lower, terrestrial section, there is the bustling crowd of people. The fluted columns topped with Corinthian capitals evoke the recent constructions of the architect Palladio.
The painter selected costly pigments imported from the Orient by Venetian merchants: yellow-oranges, vivid reds, and lapis lazuli are used extensively in the drapery and the sky. These colors play a major role in the painting's legibility; they contribute, by their contrasts, to the individualization of each of the figures. Thanks to a three-year restoration, the colors have regained their force and brilliance, sometimes even undergoing complete modification as in the case of the master of ceremony's mantle, which was changed from red to green—its original hue.
7. Cartier-Bresson
https://www.mep-fr.org/event/henri-cartier-bresson-a-vue-doeil/
Een zomers gekleed gezelschap aan de lunch, zittend aan de oever van een rivier waarin twee roeibootjes aangemeerd liggen. De details van het ‘déjeuner’ zijn typisch Frans en de scène zelf lijkt rechtstreeks ontleend aan impressionistische schilderkunst. In 1938 maakte Henri Cartier-Bresson al zo’n zes jaar foto’s met de Leica, een kleinbeeldcamera die hij wegens zijn snelheid ‘het verlengstuk van mijn oog’ noemde. Tot begin jaren zeventig werkte hij als reportagefotograaf en richtte in 1947 het fotoagentschap Magnum op. In 1952 zou Cartier-Bresson in het boek ‘Images à la sauvette’ , waarin dit beeld is opgenomen, zijn beroemde definitie van een goede foto geven: een opname waarop een betekenisvol moment samenvalt met een uitgebalanceerde compositie. Hier gaat achter de onschuldige pastorale scène een belangrijk socialistisch wapenfeit schuil: het is feitelijk een opname uit een reportage over de eerste betaalde vakantie van de Franse arbeider in 1938. De titel werd later veranderd, waardoor de tijdgebonden inhoud op de achtergrond raakte ten gunste van de representatie van een archetypisch Frans tafereel.
8. Sya van t’Vlie over Ger van Elk en -Paul Klee
https://www.syavantvlie.nl/crossovers/vervolg/sculptuur-en-de-nieuwe-media-nederland#prettyPhoto
9. Boucher
https://www.louvre.fr/oeuvre-notices/le-dejeuner?sous_dept=1
Un portrait de famille ?
C'est l'un des rares essais de Boucher dans la peinture de scène d'intérieur. On a pu l'interpréter comme une scène familiale : madame Boucher assise à droite, leurs enfants, et la soeur du peintre assise à gauche qui donne à manger à la fillette. Dans un salon élégant, la famille est occupée à prendre le café, produit de luxe récemment importé. Les rapports entre les personnages, les échanges des regards, la fillette tournée vers le spectateur, expriment cette recherche d'une certaine simplicité, d'une intimité réelle. Cette époque connaît une évolution dans la manière d'élever les enfants ; on commence à fabriquer des objets à leur usage : poupée, cheval de bois aux pieds de la fillette qui porte un boudin de tissu pour protéger sa tête des coups.