Gustave Caillebotte is een buitengewoon merkwaardige schilder binnen de kringen van het Franse Impressionisme. Zowel in zijn onderwerpen als in de behandeling verschilt hij totaal van hen. Hij kocht werk van hen en maakte hun tentoonstellingen financieel mogelijk. Hij was, zouden wij nu zeggen, amateur-schilder tussen de groten, maar hoe meer werk je van hem ziet, des te groter blijk hijzelf te zijn. Hij was zo rijk dat hij niets hoefde te verkopen en dus ook niet naar de markt hoefde te schilderen. Maar zijn hart, dat kun je zien, ging uit naar wat toen ‘moderne kunst’ genoemd werd, en dat was in zijn tijd geen compliment.
Ontmoeting
1. Dia Parketschavers
Meteen bij de eerste aanblik van dit schilderij vallen verschillende dingen tegelijkertijd op. Op de eerste plaats het onderwerp: drie mannen die op hun knieën aan het werk zijn op een vloer. Dan het standpunt van ons als toeschouwers: wij kijken van bov0en op deze mensen neer. Het is alsof wij in de deuropening staan of in de kamer ernaast en zien hoe de mannen aan het werk zijn. En tenslotte het felle tegenlicht dat vanuit een balkondeur naar binnen valt en spiegelt op de glanzende vloer, en de hele scene in een fraai tegenlicht zet.
2. Dia Formaat
Even een kort intermezzo over dat kleine fotootje in de linkeronderhoek van de vorige dia. Het is altijd verraderlijk om over schilderijen te spreken wanneer je ze niet live voor je hebt. Ze kunnen het formaat hebben van een postzegel of megagroot zijn. Je hebt een referentie nodig, iets om mee te vergelijken, om te kunnen zien hoe groot ze in werkelijkheid zijn. Om die verhoudingen vast te stellen geeft Yves Klein mij aangenaam vergelijkingsmateriaal. Hij hield een performance waarin hij het alleenrecht opeiste voor de kleur blauw en noemde dat het Yves Klein Bleu. In zijn performance smeerde hij naaktmodellen in met blauwe verf en liet hen daarna hun lichaam tegen de witte galeriemuur drukken. Dat zijn de levensgrote stempels die u rechts ziet. Het kleine plaatje linksonder laat het model zien en ik breng haar terug tot haar werkelijke lengte, 1,80 m. Nu heb ik een vaste maatstaf en kan ik de schilderijen in verhouding naast haar plaatsen. Zodoende krijgen we een beter beeld van het werkelijke werk. En nu weer gauw terug naar Caillebotte.
3. Dia het licht van het balkon
Het is duidelijk een Franse kamer, dat zie je aan de witte lambrisering en de gouden randen. De gesloten balkondeuren geven toegang tot een balkon met een typisch Frans gietijzeren hekwerk. De zon schijnt op het kozijn en valt op de evenwijdige banen van het schaafwerk. Het licht zelf achter het hekwerk is roodachtig en het lijkt erop dat ik in de rechteronderhoek van het raam het dak kan ontwaren van het Louvre, maar dat kan ik me natuurlijk verbeelden.
4. Dia De pratende mannen
De twee mannen rechts in beeld wisselen enkele woorden met elkaar. Dat is te zien aan de houding van hun hoofd. Ze hebben een ontbloot bovenlichaam met lange blote armen. Zij trekken banen met een schaaf over de oude donkere vloer en laten zo blanke strepen achter in het hout. Je ziet ze over de verse banen heen zitten terwijl de schaaf op weg is naar het onbehandelde hout. Ze zitten tussen de krullen van het schaafsel. Het moet een moment van rust zijn want schaven en praten gaat niet samen.
5. Dia de armen en de fles.
Volgens de kunsthistorici Dr. Parme Giuntini en Dr. Robert Summers is er een zekere erotisering van het mannelijk lichaam in de houding naar ons toe, de vloeiende biceps van de armen en hun halfnaakte verschijning in de elegante salon. Er zijn hooglichten te zien op hun lichaam terwijl het zonlicht letterlijk goud de kamer binnen stroomt. De kunsthistorici vergelijken zelfs de vloeiende lijnen van de lichamen met de gebogen curves van het balkonhek en verbinden het geheel met wat zij noemen de vaststelling van homoseksualiteit als een identiteit, die in die periode van de 19e eeuw plaatsvindt.
6. Dia Courbet: de steenbrekers
Dit is een reproductie van een schilderij dat in 1945 verloren ging. Je ziet twee mannen in de hitte van de dag, buiten. Ze zijn half en heel van ons afgewend, terwijl ze opgaan in hun werk. Terwijl de schavers binnen halfnaakt zijn, hebben deze twee ondanks de hitte van de dag al hun kleren aan. Giuntini en Summers vinden dat opvallend en scharen daarom de Schavers onder het mannelijk naakt van de westerse kunstgeschiedenis. Voor mij is het gewoon logisch: het harde buitenwerk doe je altijd in kleding die beschermt tegen het stof, het vuil en de onbarmhartige zon. Terwijl binnen, waar de lucht stil staat en het zweten veel eerder begint en er bovendien geen gevaar is voor verbranding van de huid, een shirt gauw is uitgetrokken. De overeenkomst van Courbets Steenbrekers met Caillebottes schavers is de concentratie op hun arbeid, maar het verschil in afbeelding van het mannelijk lichaam is opvallend. Bij Courbet overheerst de harde arbeid van de armen. Het werk lijkt een vooraankondiging van de aanstaande sociaal-democratische vakbonden. Het is dertig jaar eerder geschilderd dan Caillebottes schavers. De schavers gaat niet meer om de armsten in de maatschappij maar is een eerbetoon aan het ambacht: vakmanschap is meesterschap.
Erotiek of werkelijkheid?
7. Dia Schavers standpunt
Het standpunt van waaruit wij de schavers zien is heel belangrijk. Wij nemen duidelijk geen deel aan het werk. Wij kijken erop neer. Vermoedelijk zijn wij van een andere maatschappelijke klasse dan der schavers. Misschien zijn wij de rijke eigenaars die onze salon laten opknappen om er straks weer gasten te kunnen ontvangen. Dat is mijn interpretatie.
Er is een periode geweest in de kunstgeschiedenis waarin kunst Freudiaans of psycho-analtytisch, of pseudo psychoanalytisch werd geduid. Maar om zinvolle psychoanalyse te bedrijven moet je van zeer goede huize komen. Toch vind ik het standpunt van Giuntini en Summers interessant en de moeite van het overwegen waard. Wij leven immers zelf in het tijdperk van het gender-bewustzijn. Giuntini’s interpretatie zegt als elke interpretatie meer over henzelf dan over het schilderij. Door de associatie met een mogelijk lust-opwekkende beleving krijgt het standpunt van de toeschouwer nu iets voyeuristisch.
8. Dia De man bij zijn bad
Guintini en Summers wijzen als argument voor Caillebottes fascinatie voor het mannelijk naakt naar dit schilderij. Marcel Proust wijdt in het vierde deel van zijn ‘Op zoek naar de verloren tijd’ honderden pagina’s aan homosexualiteit onder de titel Sodom en Gomorra. Maar hij schrijft respectvol vanuit de overtuiging dat homoseksualiteit een identiteit is en geen ziekte of afwijking. Indrukwekkend is zijn vertelling over hoe twee mannen, die elkaar onverwacht tegenkomen op dezelfde binnenplaats, gelijktijdig en onwillekeurig hun lichamelijke houding op elkaar afstemmen bij de onverwachte wederzijdse erkenning van hun geaardheid. De sfeer van dit schilderij van Caillebotte vind ik net als de parketschavers onmiskenbaar ‘Proust’. De nieuwe tijd is aangebroken en gaat niet alleen maar over luchtig geschilderde bloemen, of over een impressionistische blik op de wereld, maar over de identiteit van het individu. Hier is een man alleen in zijn eigen kamer, zonder enige opsmuk, je zou zeggen ‘niet voor de bühne’ geschilderd. Caillebotte oordeelt niet, suggereert niets, maar neemt waar.
9. Dia Lucian Freud
Giuntini en Summers wijzen erop dat de geschiedenis van het mannelijk naakt tot een einde is gekomen. Dit enorme schilderij van Lucian Freud laat zien dat het zover nog niet is. We zullen het er een andere keer nog eens uitgebreid over hebben.
10. Dia Edgar degas, baadsters
De beide kunsthistorici voeren een schilderij van Degas op, om aan te tonen dat er vanaf die tijd alleen nog het vrouwelijk naakt wordt geschilderd. Maar het is slechts een van de velen uit de enorme ontwikkeling die Degas doormaakte vanaf zijn klassieke training voordat hij zich aansloot bij Monet en de zijnen. Deze twee studies dateren van ná Caillebottes man bij het bad.
11. Dia Femme Sortant
Deze pastel dateert van vóór Caillebottes man bij het bad. Het laat zien dat Degas al eerder door het onderwerp was gegrepen. Je ziet een intieme scene vol zorgzaamheid waarbij een vrouw voorzichtig uit haar badkuip stapt. Het licht komt van net voor en achter de stoel, waar een raam zal zijn. De afsnijding rechts lijkt op een deur die open staat. Wij zien het tafereel dus per ongeluk, bij toeval. Het was niet voor ons bedoeld om het te zien en dat maakt het nog intiemer.
12. Dia Femme dans le bain
En deze dame is zich al helemaal niet bewust van onze aanwezigheid. Ook hier komt het licht weer van links en werpt de schaduw van de arm op het omhooggestoken been. Je vraagt je af waar het water vandaan is gekomen waarmee het bad gevuld is. Dan ontdek je aan de verste ronde kant de twee omhoog staande kranen, vaag aangeduid in een bruinig grijs. Er begint zich een ander wonder af te tekenen: dat ondanks alle verschillende kleuren van het kleurkrijt dit toch een eenheid is. Dat komt door het licht dat gelijkmatig over het hele werk de boventoon voert.
Besluit
13. Dia de man met de schaar naast de man uit het bad
Zowel bij de linker man op de parketvloer als bij de rechter man naast zijn bad, valt me op hoe geconcentreerd zij bezig zijn met wat ze doen. Hun houding nodigt mij uit om hetzelfde te doen. Dan kan ik voelen wat zij zich bewust zijn. Ik zou dat niet erotiserend willen noemen maar plaatsvervangend. “Het lichaam heeft er weet van” zei de Amerikaanse psycholoog Gendlin ooit. Ik heb het sterke vermoeden dat de schilder, om deze mannen zó weer te kunnen geven, in hun huid is gekropen. Hij is ze heel even zelf geweest zodat hij kon voelen wat zij zijn. En dat brengt hij op ons over.
14. Dia: het werk maakt sprakeloos
Ondanks al het geïnterpreteer wil je altijd dat er een echt kunstwerk overblijft. Een kunstwerk dat op de eerste plaats zichzelf is en jou bij je lurven grijpt. Ga naar het Orsay en geniet van de eenheid van licht, kleur en temperament. Bewonder de onopvallende, maar sublieme geraffineerde compositie, die net doet alsof het een snapshot is, maar dat is een schilderij nooit. Zie hoe de lichte banen van de vloer, uitgelicht vanaf het balkon, het perspectief van de vloer scheppen. Let op hoe de fles met wijn en het volle glas de zuivere verticaal en horizontaal accentueren, als het enige stabiele element in de overal bewegende scene. Laat je meevoeren door de uitgestoken arm van de enige man die niet schaaft naar de andere twee, bij wie hij hoort door zijn bovenlijf, door zijn armen, zijn haar en zijn broek. En zie vooral hoe het licht hen alle drie verbindt. Laat dan alle woorden varen en geef je sprakeloos over aan dit schilderij dat niet gemaakt lijkt te zijn om naar te kijken. Niemand, de schavers niet en de schilder niet, zijn zich bewust dat jij hen ziet.
Bronnen
1 Google arts project met fantastische vergrotingen!
https://artsandculture.google.com/asset/the-floor-planers/0wHXxVpb7UjLNA?hl=nl
This painting is one of the first representations of urban proletariat. Whereas peasants (Gleaners by Millet) or country workers (Stone Breakers by Courbet) had often been shown, city workers had seldom been painted.
Unlike Courbet or Millet, Caillebotte does not incorporate any social, moralising or political message in his work. His thorough documentary study (gestures, tools, accessories) justifies his position among the most accomplished realists.
Caillebotte had undergone a completely academic training, studying with Bonnat. The perspective, accentuated by the high angle shot and the alignment of floorboards complies with tradition. The artist drew one by one all the parts of his painting, according to the academic method, before reporting them using the square method on the canvas. The nude torsos of the planers are those of heroes of Antiquity, it would be unimaginable for Parisian workers of those times. But far from closeting himself in academic exercises, Caillebotte exploited their rigour in order to explore the contemporary universe in a completely new way.
Caillebotte presented his painting at the 1875 Salon. The Jury, no doubt shocked by its crude realism, rejected it (some critics talked of "vulgar subject matter"). The young painter then decided to join the impressionists and presented his painting at the second exhibition of the group in 1876, where Degas exhibited his first Ironers. Critics were struck by this great modern tableau, Zola, in particular, although he condemned this "painting that is so accurate that it makes it bourgeois".
Titel: The Floor Planers
Aanmaakdatum: 1875
Provenance: Gift of Caillebotte's heirs through the intermediary of Auguste Renoir
Painter: Gustave Caillebotte
Original Title: Les Raboteurs de parquet
Fysieke afmetingen: w1470 x h1020 mm
Credit Line: © Musée d'Orsay, dist. RMN
Type: Oil on canvas
Rechten: Musee d'Orsay, dist. RMN
Externe link: http://www.musee-orsay.fr/en/collections/works-in-focus/search/commentaire_id/the-floor-planers-7164.html?no_cache=1&tx_commentaire_pi1%5Bsword%5D=raboteurs&tx_commentaire_pi1%5BpidLi%5D=509%2C842%2C8
2 Vakbond – wikipedia
Als eerste 'moderne' (sociaal-democratische) vakbond in Nederland wordt wel beschouwd de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond uit 1894.
3 Kahn academie
https://www.khanacademy.org/humanities/becoming-modern/avant-garde-france/impressionism/v/caillebotte-the-floor-scrapers-1875
4 Henk Verveer Biografie en bronnenonderzoek
http://www.henkverveer.nl/serieuze%20Zaken/Beeldende%20kunst%20Caillebotte.html