Eén van de grote beeldhouwers uit de twintigste eeuw, die zijn sculpturen altijd maakt in verhouding tot de plek waar ze komen, is Richard Serra. In Nederland hebben we heel wat werk van hem, zoals de drie grote stalen platen 'Sight Point (for Leo Castelli)' bij het Stedelijk Museum in Amsterdam en de betonnen wand Sealevel in Zeewolde. ‘Site specific’ zeggen we dan in goed Nederlands. Werken op de locatie toegespitst of beter nog ‘alleen en juist voor die plek van toepassing’. Een van zijn allergrootste opdrachten kreeg Serra voor het Guggenheim Museum in Bilbao, in Baskenland in Noord Spanje. Daar kreeg hij te maken met een van de eigenzinnigste bouwwerken uit zijn tijd, gebouwd door de Amerikaanse architect Frank Gehry. Over de confrontatie van die twee werken gaat het vandaag.
Ontmoeting
Dia 1. Opstelling van The Matter of Time
Deze foto is gemaakt vanaf het balkon bovenin de grootse museumzaal van het Guggenheim museum in Bilbao. Deze zaal is 30 meter breed en 130 meter lang.
Het werk is gemaakt door Richard Serra(1938), de titel luidt: The Matter of Time, 2005. Het is een installatie van zeven nieuwe sculpturen, toegevoegd aan een ouder werk “The Snake” dat werd opgesteld bij de opening van het museum.
Dia 2. Materiaal
The matter of Time bestaat in zijn geheel uit staal. “Weatherproof steel” zegt Guggenheims ‘collection online’. Dat is hetzelfde als Weathering Steel, dat in Nederland vaak Cor-Ten staal wordt genoemd. Dit type staal vormt een harde huid na een aantal jaren blootstelling aan het weer, waardoor het staal niet geschilderd hoeft te worden. Het langzame oxydatieproces brengt op de huid verschillende kleuren tevoorschijn die gaandeweg veranderen.
Het hele werk is samengesteld uit wanden. Die wanden zijn altijd een deel van de buitenkant van een bol, of de binnenkant van een fietsband, of het overgangsproces van bol naar hol. Serra spreekt over Sferen en Torussen, termen die weinig mensen precies verstaan. Geen enkele wand staat recht of haaks ten opzichte van de vloer.
Dia 3. De installatie betreden: geluid van voetstappen
Als je het werk binnengaat, loop je tussen hoge wanden door. Aan het eind is soms een binnenruimte. Daarna loop je dezelfde weg terug. Als je het ervaart als een doolhof is het een doolhof van gebogen, welvende wanden, die soms op de bodem smaller zijn dan bovenin, en soms ook bovenin smaller dan op de vloer.
De wanden zelf krommen naar binnen en naar buiten, vaak in één vloeiende beweging. Ook de ruimtes die zich naar boven toe openen hebben geen haakse wanden. Het effect is dat je uit je normale evenwicht raakt en tot een uiterst hoge concentratie wordt gebracht. Deze buigingen van het staal veroorzaken ook het steeds veranderende geluid van voetstappen. Wij konden het zelf sterk registreren, omdat we praktisch alleen in de ruimte waren.
Dia 4. De schaal van de wanden
Er is de onmenselijke schaal, zowel in de hoogte als in de diepte, die geaccentueerd wordt door de kleuren van de huid van staal. Die verlopen van een fluwelig oranje via donkerrood op sommige plaatsen naar een inktzwart. Die kleuren maken de immense bouwwerken onwezenlijk warm en levend. We lopen even langs de acht werken.
Dia 5. Nr 1
Vooraanzicht en bovenaanzicht van nummer 1: het eerste omkantelende lint. Ik plaats telkens het bovenaanzicht in de linkerbovenhoek.
Dia 6. Nr 2
Een grote ovaal op de vloer neemt naar boven toe af. De Lengteas en dwarsassen van de ovaal verschuiven.
Dia 7. Nr 3
Als je de opening gevonden hebt kun je linksaf tussen twee naar boven uit elkaar wijkende wanden door, die veroorzaken dat je naar een zijde gaat overhellen. Midden in de gang kun je door een opening naar een grote binnenruimte.
Dia 8. nr 4
Dit is het werk “Snake” dat het Guggenheim al in bezit had. Je kunt door beide slangen heenlopen waarbij de een boven wijder wordt, en de ander juist krapper.
Dia 9. nr 5
Ook deze sterk overhangende wand is éen zijde van een symmetrische gang die in het midden uitmond in een ovale ruimte.
Dia 10. Nr 6
Het concept is hetzelfde als de vorige, maar hellingshoek en uitval van de wand zijn anders.
Dia 11. Nr 7
Deze dia spreekt voor zich, je kunt door alle geangen lopen, de een na de ander en heen en weer
Dia 12. nr 8
Van elke sculptuur is een schaalmodel gemaakt. Die staan samen op een tafel, waarvan het blad dezelfde vorm en verhoudingen heeft als het vloeroppervlak van de zaal.
Verwantschap van Titanen
Dia 13. De rivierzijde van het museum
Het Guggenheim Museum in Bilbao is een van de drie Guggenheim-musea over de hele wereld naast Peggy Guggenheim Collection in Venetië en het Guggenheim Museum in New York. Het is voor het publiek geopend sinds 1997. Het gebouw is ontworpen door de Noord-Amerikaanse architect Frank Gehry en heeft een tentoonstellingsoppervlakte van 11.000 vierkante meter. Het gebouw is grotendeels bedekt met schubvormige titaniumplaten die ervoor moeten zorgen dat het gebouw honderd jaar kan schitteren.
Dia 14. De ‘intistutionele kritiek’ van Serra op Gehry
Ik citeer een videofragment waarin Serra zelf zijn kritiek uitspreekt op de tentoonstellingsruimte waarin hij deze installatie van 20 miljoen heeft opgesteld.
“Ik wilde deze gebogen wand van mijn sculptuur in relatie brengen met de constructie van de zaal en die naar beneden trekken, recht in de ruimte van mijn werk hier. Want er is volgens mij een enorm verschil tussen sculptuur – sculptuur die zijn eigen vorm is, die is uitgebalanceerd: de sculpturen zijn hun vorm zelf -, en de architectuur hier, die met al zijn overdrijvingen volgens mij arrogant is (vol ‘conceit’=eigendunk). Wat ik bedoel: deze architectuur is ‘tektonisch’ onwaar. (Dat wil zeggen: Het is bouwkundig niet nodig) Dus dacht ik: ik trek al die troep naar beneden, naar binnen in deze sculptuur als een ‘institutionele kritiek”.
Serra spuit, wat hij noemt ‘institutional critique’ uit over het werk van Gehry. Hij is zeker een van degenen die dat kan doen, omdat hij aantoont dat zijn werk zich niet door dat van de architect laat kleineren. Robert Hughes, de beroemde kunstcriticus (van onder andere “Kritisch, in hemelsnaam kritisch” is het met hem eens. Ik citeer hem uit the Guardian: “Maar Serra's werk domineert de ruimte van Gehry als een neushoorn in een salon. (Er wordt gezegd dat er aanzienlijke vijandigheid is tussen de twee mannen; als dat zo is, weet men in dit geval zeker wie de winnaar is.)”
Dia 15. Verwantschap der Titanen: Gehry: entree en interieur
Het werk stelt dus onze normale ervaring van haakse muren op de vloer op de proef. Waarom staan al onze muren recht op de vloer? Hier ontmoet Serra de architect Frank Gehry, die ook bijna alle wanden en ruimtes van zijn museum opvat als concave en convexe holen en spelonken. Maar volgens Gehry heeft elke ruimte zijn eigen karakter die hoort bij dat deel van de collectie dat er wordt tentoongesteld. Allen Serra’s ruimte, ooit bedoeld voor wisselende tentoonstellingen, heeft zo’n eigen karakter niet.
Dia 16. Entreehal
De entreehal die tevens de liftkokers bevat geeft zicht op de verdiepingen, waarvan de verschillende bouwdelen door hangende bruggen met elkaar worden verbonden. Er is een centrale zuil bekleed met travertin die aan een Azteekse tempel doet denken. Het is de opgang naar alle expositiezalen.
Dia 17. Klassieke Binnenruimtes
Er zijn zeven klassieke tentoonstellingszalen. Uiterlijk herkenbaar aan hun stenen en haakse oppervlaktes en rechthoekige vloeren.
Dia 18. Speelse buitenruimte
De andere ruimtes, herkenbaar aan het vele glas en de titaniumpanelen aan de buitenkant, zijn speelse, onregelmatige veelhoeken met golvende en wijkende wanden, geschikt voor allerlei andersoortig kunstwerken dan de puur klassieke.
Dia 19. Terras
Er zijn ook buitenruimtes, vrij begaanbare terrassen. Op een ervan blijft deze sculptuur van Chillida overeind tussen het zonnegeweld op de titanium panelen. De sculptuur is door voldoende eigen ruimte omgeven.
Dia 20. Opbouw grote galerie
Als je de foto’s van de opbouw ziet, is het maar de vraag of Serra gelijk heeft met kritiek over bouwkundige onwaarheid.
Dia 21. Ontwerp
De tekening van het ontwerp spreekt boekdelen en alle kenmerken van de tekening zijn in het gebouw behouden: de hoogte, de torens, de massa, de dichtheid en de open delen, de contouren en het grondvlak.
Beeldhouwkunst-Bouwkunst
Dia 22. Sculptuur en Gebouw
Ze leunen in hun vormentaal toch wel erg dicht tegen elkaar aan, deze twee giganten. Ze spelen dan ook met hun eigen grenzen. Gehry vat zijn gebouw niet alleen op als een dienstbaar tentoonstellingsgebouw, maar vooral als een zelfstandig ruimtelijk kunstwerk. Je glijdt door een achtbaan met een duizelingwekkende veelheid aan kronkelingen en draaiingen, glanzende platen en gepolijste stenen, een eksternest waarin je onregelmatig de weg kwijtraakt.
Serra daarentegen wil zo zuiver mogelijk de ervaring van ruimte en tijd oproepen zonder verdere afleiding, in een opstelling die de helderheid van Einsteins formule oproept.
Je loopt van opperste concentratie in het werk van Serra naar voortdurende verbazing en vertwijfeling door de rest van het museum. Het is een van de mooiste strijdtonelen van de afgelopen tijd.
Afsluiting
Elk van de acht kunstwerken van Richard Serra is een eigen bespreking waard. Het zijn stuk voor stuk beeldhouwkundig en filosofisch uitermate intrigerende werken, waar ik nog wel eens op terug kom. Maar de eerste indruk van een sculptuur wordt altijd gekleurd door de locatie van het werk. Daar begint ook de beschouwing: bij het voorzichtig ontrafelen van de invloed die het kunstwerk en de plek op elkaar uitoefenen. Nu we dat gedaan hebben wordt het tijd om weer eens terug te gaan naar Bilbao.
Bronnen
1 Jeroen de Baaij //Vensters – online kunstmagazine
De Amerikaanse architect Frank Gehry bouwde in Bilbao (1997) een spectaculair museumgebouw dat miljoen bezoekers naar de Noord Spaanse kustplaats trekt. In het ontwerp van Frank Gehry zit een gigantische museumzaal die ruim 130 meter lang is. Deze “fish-gallery” is daarmee de grootste museumzaal ter wereld.
De Amerikaanse minimalistische kunstenaar Richard Serra kreeg de opdracht om een groot werk te ontwerpen voor in de Fish gallery. In 1997 had Serra al een groot werk ontworpen voor het Guggenheim dat bestaat uit drie gigantische gebogen stalen platen en Snake heet. In 2005 onthulde Serra zeven extra grote werken van gebogen staal, die sindsdien permanent in het Guggenheim Bilbao te zien zijn.
Afbeeldingen: Bilbao en Serra Nederland.
2 Youtube: Serra back on the museumplein
https://www.youtube.com/watch?v=-1-n9gyPDDM
3 YouTube Richard Serra Doorlopend in beweging
https://www.youtube.com/watch?v=RdiKRMPKqi0
4 Wikipedia Spin Out
https://nl.wikipedia.org/wiki/Richard_Serra
5 The Matter of Time (Wikipedia)
Het grootste kunstwerk in Cortenstaal uitgevoerd is Richard Serra's "The Matter of Time": een werk bestaande uit 8 sculpturen/installaties (totaal 50 onderdelen). De complexe sculptuur is in 2005 vervaardigd bij Pickhan Group in Siegen (Duitsland) uit staal van Dillinger Hütte AG uit Dillingen (Duitsland) en wordt gedurende 25 jaar tentoongesteld in een speciaal daarvoor vrijgemaakte expositieruimte van het Guggenheim Museum (Bilbao) in Spanje. De kosten van dit kunstwerk ( o.a. bestaande uit Ellipsen, Spiralen en Cirkels) bedroegen het recordbedrag van $ 20.000.000. De ontstaansgeschiedenis van "The Matter of Time" en de werkwijze van Serra zijn op een uitstekende manier vastgelegd in de documentaire film "Thinking on Your Feet" (Duitsland 2005/Maria Anna Tappeiner - 94 min.).
6 Documentaire
https://www.youtube.com/watch?v=3YSVjaQiwbU
Richard Serras Installation in Guggenheim Museum Bilbao
− Dat de ruimte ongeschikt is voor het ophangen van schilderkunst: worden postzegels
− En ongeschikt voor auto’s: dan wordt het een autobeurs
− En dat werken er aangepast aan de schaal voor langere tijd moeten kunnen blijven
− Het onmogelijke mogelijk maken is wegdenken uit de normale gedachten
− 12 uur per dag 6 dagen per week bezig met transport en opstellen gedurende 6 weken
− Het gaat om de vloeiendheid van de beweging: de sculpturen moeten de kringloop (letterlijk) niet verstoren maar stimuleren
− Je moet dus van de ene opening naar de andere geleid worden – gelokt- zonder dat je dat precies beseft
− Ook Serra raakt het overzicht kwijt tijdens de montage en moet zich laten voorlichten door de opzichter voorman
− Het moet één werk zijn dat bestaat uit 8 delen, dat is iets anders dan alle delen in de staalfabriek.
− Het moest een eenheid worden met de ruimte die alleen kon ontstaan door de juiste opstelling te realiseren
− Het gaat dus om onuitgesproken besef en gevoel: de ervaring
− De ellips over de vloer heeft de lange as anders liggen dan die boven in de ellips: dat is de basis.
− Serra: “De waarneming is primair, Zien is denken”
− Eenmaal binnen in het centrum van een werk opent het zich naar boven, Je voelt het gewicht niet van de wanden omdat alles omhoog rijst.
− Het gaat om wegen en pleinen. Die slingervorm staat er al langer, (Snake) vanaf 1997.
− De tijdservaring verandert tijdens de wandeling door het werk continu: tijd is niet meer een regelmatig verloop maar een steeds anders ‘nu’. Ieders tijdservaring is persoonlijk en privé en anders dan die van iemand anders.
− “De architectuur (van Gehry) in deze zaal is onwaar: de bogen laten iets anders zien dan de werkelijke constructie. Mijn sculptuur geeft een ‘institutionele kritiek’ daarop.” Sculptuur is zijn eigen vorm en is dus in contrast met die architectuur die iets anders suggereert.
− Je verliest je oriëntatie tijdens het lopen door de sculptuur
− Je kunt het opvatten als één werk maar ook tegelijkertijd als 8 opstellingen. Je wordt altijd door het werk geleid, van de een naar de ander: het werk roept je beweging en ervaring op.
− Kogel, sferenl , Torus, (achterover leunen, vooroverleunen) je weet niet zeker of je naar links of naar rechts loopt.
− Eigenheid, ritme en herhaling slaan we op in ons geheugen.
− Belangrijk is de verrassing: het roept blijdschap op en angst: je loopt tegen je eigen ervaring op.
7 Guggenheim teksten: https://www.guggenheim.org/artwork/21794
“Snake, een werk gemaakt voor de inhuldiging van het Guggenheim Museum Bilbao, bestaat uit drie enorme, kronkelige linten van warmgewalst staal die permanent zijn geïnstalleerd in de grootste galerij van het museum. De twee gekantelde, kronkelende passages roepen een zeldzaam gevoel van beweging en instabiliteit op. Snake wordt nu vergezeld door zeven in opdracht gemaakte werken die de installatie creëren met de titel The Matter of Time - Serra's meest complete overtuiging van de lichamelijkheid van de ruimte en de aard van de beeldhouwkunst.” (Mijn vertaling)
“The Matter of Time stelt de toeschouwer in staat de evolutie van de gebeeldhouwde vormen van de kunstenaar waar te nemen, van zijn relatief eenvoudige dubbele ellips tot de meer complexe spiraal. De laatste twee werken in deze evolutie zijn opgebouwd uit secties van torussen en sferen om omgevingen te creëren met verschillende effecten op de beweging en perceptie van de kijker. Deze sculpturen verschuiven op onverwachte manieren terwijl kijkers in en om hen heen lopen, en creëren een duizelingwekkend, onvergetelijk gevoel van bewegende ruimte.”
(Een torus (meervoud: tori of torussen) is een driedimensionaal omwentelingslichaam, dat ontstaat door een cirkel te wentelen om een lijn die zich in het vlak van de cirkel bevindt. Als deze lijn de cirkel niet snijdt of raakt, is het resultaat een open torus welke ringvormig is, of vergelijkbaar met de binnenband van een fiets.(Wikipedia) A sphere (from Greek σφαῖρα—sphaira, "globe, ball"[1]) is a geometrical object in three-dimensional space that is the surface of a ball (viz., analogous to the circular objects in two dimensions, where a "circle" circumscribes its "disk")).
“De hele ruimte maakt deel uit van het sculpturale veld: net als bij zijn andere meerdelige sculpturen, organiseert de kunstenaar doelbewust de werken om de toeschouwer door hen en hun omringende ruimte te bewegen. De lay-out van werken in de galerij creëert doorgangen van ruimte die duidelijk anders zijn - smal en breed, gecomprimeerd en langwerpig, bescheiden en torenhoog - en altijd onverwacht. Er is ook de voortgang van de tijd. Er is de chronologische tijd die nodig is om tussen het begin en het einde van het bezoek door te lopen en The Matter of Time te bekijken. En er is de ervaringsperiode, de fragmenten van visueel en fysiek geheugen die blijven hangen en opnieuw combineren en opnieuw spelen.”
8 Robert Huges: “Man of Steel”: https://www.theguardian.com/artanddesign/2005/jun/22/art
De installatie van Serra is van een heel andere orde. De galerij die het inneemt is de grootste in het museum - een enorme kamer, ongeveer 430 voet lang en 80 voet breed. Schilderijen hingen er eerder in, en ze zagen er meestal onooglijk uit door Gehry's architectuur - soms tot het punt van dwaasheid of bijna onzichtbaarheid. Maar Serra's werk domineert de ruimte van Gehry als een neushoorn in een salon. (Er wordt gezegd dat er aanzienlijke vijandigheid is tussen de twee mannen; als dat zo is, weet men in dit geval zeker wie de winnaar is.)
9 Bilbao Guggenheim Museum/Gehry
https://www.guggenheim-bilbao.eus/en/
(prachtige site die erg langzaam laadt!)