Biënnale Venetië 2024: Foreigners everywhere

Politieke stellingnames in de kunst.

Waar te beginnen?

Voor vertrek naar Venetië luisteren naar de twee uur durende podcast van The Art Newspaper. Daaruit komt een mooie parabel tevoorschijn over onze eigen tijd: “Queer” = ontheemd (ook in eigen kring) = migratie, van buitenaf gedwongen = de zoektocht naar de eigen identiteit = de vraag hoe met de eigen identiteit om te gaan = hoe om te gaan met je (nieuwe) omgeving.

Hoe ziet dat er dan uit in de beeldende kunst?

‘Fremde überall’, ‘Ajnabi melkasta joga’, ‘Stranieri in ogni locu’, ‘Vreemdelingen overal’ – en dezelfde woorden in nog eindeloos veel andere talen en tekensystemen. Als felgekleurde neonletters bungelen ze aan de grote overkapping in een scheepswerf van de Arsenale in Venetië. Met deze boodschap stelde de Braziliaanse curator Adriano Pedrosa de hoofdtentoonstelling van de Biënnale samen. Meer aandacht is er voor kunst uit ‘het mondiale zuiden’ en er is meer oog voor de culturele tradities uit dat deel van de wereld. Zo brengt Foreigners Everywhere een veelheid aan mondiale beeldtalen, perspectieven en visies samen die indruk maken.^[i]

Xiyadie, Queer knipselkunst

Een van de sterren is de Chinese kunstenaar Xyadie. Toen hij in de jaren tachtig begon met werken, was Xiyadie zowel kunstenaar als publiek. Als nog steeds niet uit de kast gekomen homoseksuele man lijmde hij thuis, waar hij woonde met zijn vrouw en kinderen, in gestolen momenten vellen rijstpapier aan elkaar. Vervolgens knipte hij, als een vorm van automatisch tekenen, met een schaar door het dunne oppervlak heen en beeldde ingewikkelde scènes van homo-erotiek en geslachtsgemeenschap uit, die aan de basis liggen van zijn privédroom van een bloeiende queer toekomst.^[i]

Xiyadie is nu 61 jaar oud. Bovenstaande tekst vertelt dat hij al op zijn 17^e jaar traditionele papieren werken maakte. De eerste teksten over zijn home-erotische werken verschijnen in het westen in 2012, toen hij 49 jaar oud was en al een heel leven van verborgen homoseksualiteit achter zit had. In een artikel van J.F Pierets in  et alors?  zegt hij zelf:

Naar mijn mening ben ik als kunstenaar aan het verbeteren. Maar ondertussen bewaar ik die traditionele papiersnijtechnieken waarvan ik denk dat het de essentie van mijn kunst is. Ik gebruik de yin- en yang-ruimtes in een stuk om symbolen van bloemen en vogels toe te voegen, die traditionele betekenissen van zegening dragen. En natuurlijk bloeit deze inspiratie op uit mijn leven, verbeeldingskracht en hoop.^[ii]

Over het werk Sewn zegt Xiyadie het volgende:

Symbolen zijn mijn idee van interpunctie en grammatica. Als we bijvoorbeeld naar Sewn (1999) kijken, is er een traditionele rode deur en die staat voor druk, of een manier om je te sluiten. Als de deur gesloten is, heb je een gevoel van veiligheid, maar als je hem op slot doet, zit je vast. Het is alsof je in de kast wordt opgesloten. En als de deur opengaat, ben je vrij. In de Chinese cultuur vertegenwoordigt de tijger kracht en macht, dus hij staat op deuren om geesten weg te jagen, maar ik gebruik hem om de extreme druk van de traditionele samenleving te vertegenwoordigen, die zo sterk is als een tijger. Dan vertegenwoordigt het zwaard onder mij de extreme pijn die ik voelde op het moment dat ik dit papierknipsel maakte. In de rechter benedenhoek is vuur, omdat mijn hart zoveel pijn had dat het voelde alsof het in brand stond. De draad in de naald naait delen van het vuur, maar ik hoopte ook dat ik het kon gebruiken om de traditie te doorbreken, daarom breekt het door de bovenkant van het beeld. En bloemen groeien uit mijn lichaam, omdat ik op harmonie hoopte. Dit is mijn taal. Ik gebruik traditionele motieven als leestekens, om mijn verlangen en wat er in mijn hart zit weer te geven en uit te drukken.

Ik gebruik traditionele Chinese pigmenten, die ook worden gebruikt in de schilderijen op brood, hoewel je ze niet mag eten. Met de broodschilderijen heb je een gigantisch wit brood, versierd met vogeltjes en bloemen die gekleurd en geplakt zijn. In mijn familie, om te proberen het pigment kwijt te raken voordat we gingen eten, weekten we het brood ongeveer een uur in water, wrongen het droog en stoomden het dan met wat groenten. Toen het klaar was, leek het bijna op rijst. Deze pigmenten komen dus veel voor en kunnen in het dorp worden gekocht.

Het papier is een vorm van traditioneel rijstpapier, Xuan-papier, dat een beetje op stof lijkt. Het is erg absorberend en gemakkelijk af te vlakken, maar omdat het zo dun is, moet je meerdere papieren tegelijkertijd knippen, dus het werk ontstaat in oplages. Ik inkt ze allemaal tegelijk, van bovenaf, maar soms zijn de ondersten niet zo levendig, dan moet ik  lagen verwijderen en meer kleur toevoegen, wat veel tijd kan kosten. Het duurt ongeveer een maand of langer om te knippen. Hoewel ik alle werken in vrije vorm heb geknipt, maak ik vaak eerst een compositie als een kleine papierknipsel en gebruik ik deze als een model om een grotere te maken.^[i]

Volkskunst

Het werk dat hierboven is afgebeeld vertoont alle sporen van volkskunst: symmetrie, vereenvoudiging van vorm, sterk kader, eenkleurige achtergrond, afbeelding op de voorgrond, geen perspectivische behandeling van de figuren, sterke symboolvormen, decoratieve uitstraling. En met al die middelen uitgebeeld een duidelijk zichtbare boodschap of mededeling. Volkskunst die ook wel primitief genoemd wordt en niet is toegelaten tot het rijk van de hogere ‘Kunst’, totdat zij, zoals nu, niet alleen op haar functionele inhoud en vorm wordt beoordeeld, of op haar esthetische toegankelijkheid, maar vooral ook op haar aanvechtbare lading. Dankzij een Amerikaanse en een Berlijnse galerie kan dit werk getoond worden op de Italiaanse Biënnale. In China is de kunstenaar, zoals vele homoseksuele mannen in China, nog steeds getrouwd. Zijn kinderen begrijpen het wel. Je hebt in China, en vooral op het platteland, nu eenmaal geen keus, zeggen ze.

Israël: politieke daad en uitspraak

Niet alleen is de grote aanwezigheid van queer ‘een politieke inhaalslag’ van de curator. Ook het paviljoen van Israël toont hoe politiek de wereld van de kunst binnenkomt.

„De kunstenaar en de curatoren van het Israëlische paviljoen openen de tentoonstelling zodra er een wapenstilstand is, en overeenstemming is bereikt over het vrijlaten van de gijzelaars.” Op een wit vel papier staan de woorden er luid en duidelijk: het Israëlische paviljoen blijft dicht. Het zou dus zomaar kunnen dat het paviljoen de hele Biënnale, die tot eind november duurt, gesloten blijft.^[i]

Op haar website vermeldt de Israëlische kunstenares Ruth Patir: “

De beslissing van de kunstenaar en curatoren is niet om zichzelf of de tentoonstelling te annuleren; eerder, ze kiezen ervoor om een standpunt in te nemen in solidariteit met de families van de gijzelaars en de grote gemeenschap in Israël die oproept tot verandering.”

De sluiting van het Israëlische paviljoen is niet een specifiek politiek werk, maar een politieke daad.

Politiek in de kunst

De uitingen van de kunstenaars worden politiek door de tegendraadse opvatting tegen de houding van de wereld buiten, tegen wat wij noemen ‘de werkelijkheid.’ In deze gevallen de Chinese en Israëlische werkelijkheid, waartegen de kunstenaars een minderheidsstandpunt innemen.

Op de website van Ruth Patir lezen we over haar werk de volgende tekst::

Ruth Patirs eerste video, waarin ze bezoekers welkom heet bij het Israëlische paviljoen, volgt een groep vrouwen die door stadsstraten marcheren. De vrouwen zijn archeologische vrouwelijke beeldjes, handgrote beeldjes die zijn vergroot en tot hedendaags leven zijn gebracht door middel van 3D-animatie. Gedeeltelijk intact, gedeeltelijk gebroken, lopen de vrouwen in een gedeelde openbare uiting van verdriet, rouw, woede en protest. Het werk werd bedacht in de afgelopen maanden, na de brute aanvallen van 7 oktober en de daaropvolgende oorlog tussen Israël en Hamas die nog steeds woedt in Gaza, met een onvoorstelbare tol aan levens, terwijl deze woorden worden geschreven.

Tegenover de video komen we de echte heldinnen van Patirs project tegen: opgegraven artefacten van vrouwelijke beeldjes uit het gebied van het oude Levant, daterend uit de 8e-6e eeuw voor Christus, en hun fragmenten, die meestal in opslagruimtes blijven, verborgen uit het zicht. Verlaten vrouwen van een beschaving uit het verleden, de beeldjes in (M)oederland bereiken ons door de tijd heen, heel of gebroken - overblijfselen van bloedvergieten en oorlog die de verstrengelde ervaring van vrouwelijkheid, breuk en collectief rouwen oproepen.

De bovenste twee verdiepingen van het paviljoen vertellen het hedendaagse persoonlijke verhaal van zo'n beeldje. Ze staat symbool voor de kunstenares zelf, die, in haar midden dertig, werd gediagnosticeerd als drager van de BRCA2-genmutatie, wat haar een hoog risico op borst- en eierstokkanker opleverde. De aangerade koers die ze onmiddellijk moest volgen - het invriezen van haar eieren om in de toekomst kinderen te kunnen verwekken, via IVF - was zowel pijnlijk als veeleisend; het doel voelde ver weg. In Israël worden dergelijke dure behandelingen vergoed door de staat, als onderdeel van het decennialange, grootschalige overheidsbeleid om geboorten aan te moedigen.

Hoewel duidelijk een voorrecht, maakte dit de zaken alleen maar gecompliceerder voor Patir, die steeds meer wrok koesterde jegens de klauwen van de staat die tot in haar meest persoonlijke beslissingen reikten. Wilde ze überhaupt moeder worden, vroeg ze zich af. Bestond er een echte, levensvatbare optie om er geen te zijn in een samenleving die geobsedeerd is door geboortecijfers en demografie?

De video's volgen de kunstenares terwijl ze zich een weg baant door de vernederingen van een door mannen gedomineerde medische instelling. Ze zijn gebaseerd op documentatie hoe zij  drie rondes onderging van eicelverzameling en op echte opnames van gesprekken rond die tijd met artsen, vrienden, familieleden en een denkbeeldig online publiek, waarbij ze schuift tussen dagelijkse trivialiteiten en ingrijpende persoonlijke dilemma's.

De raadselachtige vruchtbaarheidsbeeldjes worden geleiders voor bespiegelingen over vrouwelijkheid en de lasten van het vrouwelijk lichaam - een belichaming van de hoop en angsten van vrouwen die drie millennia geleden leefden, toegepast op ons gewelddadige heden.

Schoonheid

Beide kunstwerken zijn gebaseerd op persoonlijke ervaringen. Ze zijn niet ‘verzonnen’. Beide kunstenaars maken gretig gebruik van traditionele vormen en technieken. Daarmee vertellen ze – zo heet dat tegenwoordig – hun eigen verhaal. En dat verhaal is – misschien/hopelijk – interessant voor ons.

De traditionele vormen en technieken zijn uitermate belangrijk voor ons als publiek. Zij brengen deze nieuwe werken onder in een leesbare traditie, waardoor de inhoud voor ons – althans gedeeltelijk – ontsloten wordt: homoseksualiteit enerzijds en vrouwelijkheid – gekenmerkt door moederschap – anderzijds.

De vormen zijn niet alleen herkenbaar, ze zijn ook een esthetische bewerking van onze normale werkelijkheid. Ze maken in eerste instantie de nabootsing mooier, om ons even vast te houden zodat wij ons in de inhoud gaan verdiepen. De mannen in het werk van Xiyadie zijn uiterst decoratief, de vrouwen van Patir herinneren ons aan het warme, sterke lichaam dat ons baarde en dat we later uiterlijk leerde kennen.

Beide kunstenaars maken gebruik van een mensbeeld, het meest doeltreffende beeld om onze beleving te prikkelen. En beiden tonen momenten van hun grootste eenzaamheid, het moment waarop ze zich buitengesloten voelen. Ze dragen in beide betekenissen deze grootschalige kunstmanifestatie die de titel draagt: Foreigners everywhere, vreemdelingen overal.

Bronnen:

^[i] NRC ·  Toef Jaeger ·  Gepubliceerd op 18 april 2024 ·  Leestijd 2 minuten

^[i] https://www.berlinartlink.com/2018/06/28/xiyadie-escapes-traditional-chinese-society-with-paper-cuts/

^[i]FRIEZE  Xiyadie Carves Out Queer Dreamworlds. The artist’s paper cut-outs use subversive techniques to reveal utopian ideals BY Lisa Yin Zhang in Opinion | 05 FEB 24

^[ii] Et alors? Xiyadie door Fleur Pierets | sep 25, 2013 | Kunst

 ^[i] NRC   Thomas van Huut   Gepubliceerd op 24 april 2024   Leestijd 7 minuten