Outsiders in de Hermitage

(Zie ook het filmpje aan het eind van dit artikel.)

Het museum schrijft: “De tentoonstelling 31553580 obsessie voor nummers en schema’s toont een verlangen naar structuur en logica in de chaotische wereld van ieder mens.”

Voor mij  toont de tentoonstelling 31553580 (obsessie) voor Nummers & Schema’s in de Hermitage in Amsterdam de onwaarschijnlijke verscheidenheid aan kunstwerken die de zogenaamde ‘Outsider’ kunstenaars maken.
Zoals de wetenschap het wil, voorziet de tentoonstelling in twee algemene overeenkomsten die een bepaalde categorie bepalen: 1) ‘de obsessie voor nummers en schema’s’ en 2) ‘Outsiders’. Nu we de obsessie hebben vastgesteld die volgens de samenstellers bij een zekere groep hoort, heeft de tentoonstelling een rede voor en een recht op haar bestaan. Maar het zijn overeenkomsten die in taal weinig overbrengen. Als we de obsessie vervangen door ‘fascinatie voor melk’ en de Oustsiders door Boeren, kunnen we met recht spreken van ‘Melkboeren’ zonder dat het iets duidelijk maakt van wat er te zien is. Ooit waren melkboeren graag geziene gasten aan ontbijttafels in keukens waar ze in dank voor een kop koffie wetenswaardigheden uit de buurt rondvertelden. Melk was bijzaak en boeren waren ze helemaal niet. Zo ook hier in de Hermitage: de obsessie is bijzaak en echte outsiders zij ze niet.

Eerlijk is eerlijk: de Hermitage vermijdt het woord outsiders in haar begeleidende tekst:
“Een schema maken geeft houvast […] Het is een strategie waarbij kunstenaars met een ‘mental superpower’ koploper zijn…”
Zo krijg je de indruk dat de ‘Outsiders’, (de tentoonstelling bevindt zich in het Museum van de Geest | Outsider Art) mentale superkrachten bezitten en dus toch een beetje ‘outsider’ zijn.

Hoofdzaak voor de deelnemende kunstenaars is de noodzaak om grip te krijgen op het dagelijks en maatschappelijk leven. Cijfers en schema’s zijn daar handige hulpjes bij. ‘Outsiders’ zijn buitenstaanders net als alle beeldend kunstenaars. Wat hen verbindt is dezelfde muze: de verwarrende emoties in het eigen, persoonlijke bestaan. Er zijn wel een aantal kenmerken te noemen die je in het werk van alle outsiders terugvindt: voorliefde voor patronen, een horror vacuï over het hele beeldvlak, het zelfbeeld als voornaamste onderwerp, het hanteren van schema’s in plaats van eigen, persoonlijke figuratie, en het schrijven van verduidelijkende teksten op het beeld.

De verscheidenheid in de tentoonstelling is te danken aan de exceptioneel krachtige persoonlijkheden die worden opgevoerd: net als in de wereld van de grote kunst komt heus niet iedereen met talent aan bod. Om tot dit walhalla te worden toegelaten moet je over veel meer interessants beschikken, zoals grote handvaardigheid, ongebreidelde werkdrift, een persoonlijke filosofie, een eigen stijl, de erkenning door professionele curatoren, een consistent oeuvre, en liefst een boeiende biografie. Dan zie je kunstenaars die aan deze categorisering voldoen overstappen uit de wereld van de outsiders naar die van de grote kunst. Jean Michel Basquiat is een goed voorbeeld. (Hoewel weinig curatoren het met mij daarover eens zullen zijn.) Wat andere outsiders van de overstap weerhoudt is meestal slechts één kenmerk, juist dat kenmerk dat hen tot outsiders maakt: een niet -zoals bij ons- “normale” intelligentie. Het is jammer dat ze tot ‘outsider’ bestempeld worden, want menigeen van hen is onnavolgbaar kunstzinnig.

Kennelijk heeft de wereld van de kunst behoefte aan dit onderscheid. Je hebt Kunst en je hebt Outsider Art. Verder heb je nog Kitsch en Amateurisme, de een is vooral decoratief, de ander is voornamelijk tijdverdrijf. Het onderscheid met Kunst zit hem vooral in de functie van het beeldende werkstuk. Outsider Art is wel degelijk Kunst die in een museum thuishoort, toont de Hermitage. En zij brengt een ander onderscheid aan: ze noemt het ‘Het Museum van de Geest’. Dat is een gevaarlijk onderscheid, alsof we nog steeds in tweeën zijn gedeeld: geest en ziel, verstand en lichaam, denken en voelen. Waarbij sinds Descartes ‘de geest’ belangrijker is dan het gevoel of de intuïtie. Maar niets is minder waar (om een onbegrijpelijke uitdrukking te gebruiken). Als je naar het werk van de Outsiders kijkt, springt de wanhoop, de onzekerheid en de angst je tegemoet. Zeker proberen zij met behulp van de geest de complexiteit van het leven en de dood te begrijpen, cijfers, dataverzamelingen en schema’s zijn hun gereedschap, maar hun intentie komt niet voort uit hun geest, maar uit hun emoties. Net als bij echte kunstenaars, trouwens.

Gaat het zien! De tentoonstelling is zeer de moeite waard: Hermitage Amsterdam, nog t/m 27 augustus 2023.